در فلسفۀ تاریخ، از محرک و عامل جلو برندۀ تاریخ بحث می‌شود. این که چه عواملی موجب تحول و تطور تاریخ شده و چه گزاره‌هایی در حرکت تاریخ مؤثر هستند؟ آیا تاریخ دارای موتور محرکه و عامل پیش‌برنده است؟ یا حاصل تصادم و تصادف است؟ آیا انسان تاریخ را می‌سازد؟ یا خود، محکومِ به جبر تاریخ است؟ دربارۀ سازندگان تاریخ، نظریه‌هایی مختلفی ارائه شده است که در این میان، نظریۀ اسلام از جامعیت بیشتری برخوردار است. طبق این نظریه، یک سلسله سنن و قوانین حتمی و تخلف‌ناپذیر الهی که دارای سرشت ربانی است، بر زندگی و تاریخ انسان حکومت می‌کند که انسان بر اساس آزادی، اختیار و ارادۀ خود، مختار به همراهی یا عدم همراهی با آنهاست. در واقع نیروی اصلی محرک تاریخ، روح کمال‌جو و جستجوگر انسان و ارادۀ اوست که تحت لوای قوانین الهی حاکم بر جامعه، اعمال می‌شود. 

انبیا ازاین‌حیث، به دلیل شتاب بخشیدن به سیرِ تکامل جوامع بشریِ موافق با سنت‌های الهی، عامل اصلی حرکت تاریخ بوده‌اند و به همین دلیل، همواره مورد حمایت ناموس خلقت قرار گرفته‌اند. پس از انبیا، رهبران الهی در ادوار مختلف تاریخی، گاه تکانه‌هایی به حرکت تکاملی تاریخ داده و کاروان بشریت را منزل‌به‌منزل جلو برده‌اند که در عصر حاضر و در این مرحلۀ تاریخی، امام خمینی نمونۀ ممتاز آنهاست. امام خمینی در دورانی ظهور کرد که ابزارها و شرایط زندگی، مدرن شده؛ اما روح زندگی و فضیلت‌های انسانی، رنگ‌باخته بود. دورانی که مستکبرانِ جهانی، تمناهای فطری و منِ واقعی انسان امروز را سرکوب کرده و هویتی جعلی و خودساخته برای آن نقش می‌زدند. در این ورطۀ تاریخی، انسانیت به فقر معنوی دچار شده و به خود فراموشی و پوچ‌گرایی مبتلا شده بود. دین، خاصیت خود را ازدست‌داده و موتور ظلم‌ستیزی و ذلت سوزی آن ازکارافتاده بود و قدرت زندگی سازی نداشت. دو بلوک غرب و شرق، جهان را تحت سیطرۀ خود درآورده و با استعمار و استثمار ملت‌ها، در صدد اثبات حقانیت خود بودند. 

در این دوران وانفسای تاریخی، امام خمینی چون ستاره‌ای در ظلمات شب درخشید و راه جدیدی فراروی انسان امروز گشود. او قوۀ عاقله و وجدان عمومی انسان امروز را به بیداری و تعقل فراخواند و با ایجاد حکومت دینی و حکمرانی معنوی، آرزوی انبیای الهی را تحقق بخشید. او در شعاع جهانی، غبار از چهرۀ دین برگرفت و راه بازگشت انسان گمشدۀ امروز، به خویشتن خویش را هموار کرد. او، هم بنیان اندیشۀ خداستیزی را فروریخته و به موزۀ تاریخ سیاسی سپرد و هم مبانی جهان شناختی و انسان‌شناختی غرب را دچار تزلزل کرد. امام خمینی، با گام‌نهادن بر قدمگاه انبیای الهی و احیای تفسیری روحانی از جهان، بر ارتباط میان انسان امروز و ملکوت آسمان‌ها، پای فشرد و خود، پیش‌آهنگ عملی آن شد. او بزرگ‌ترین محرک تاریخ معاصر و کانونی‌ترین عامل تحول و تطور تاریخ در این دوره از ادوار آن بود که انسانیت در مسیر تکاملی خود، تجربه کرد. تاریخ، نام امام خمینی را جاودانه نگاه خواهد داشت.