توضیح آنکه بعد از حادثه عاشورا، «جامعه شیعه» به طور کامل متلاشی شده بود. هیچ انسجام و هویتی نداشت. فضای اجتماعی و سیاسی آن‌قدر سنگین و یک طرفه بود که حتی امام زین‌العابدین علیه‌السلام نمی‌توانستند آزادانه به مسجد رفت‌وآمد کنند و برای مردم سخنرانی عمومی داشته باشند. جامعه پیروان نیز در اغلب اوقات، امکان و جرئت رفت‌وآمد به خانه آن حضرت را نداشت. به همین دلیل، بسیاری از شیعیان حتی مسائل فقهی خود را از علمای اهل‌سنت می‌پرسیدند و فی‌المثل مناسک حج خود را بر پایه فتاوای آنان به جا می‌آورند. 

این امام باقر علیه‌السلام بودند که در طول حدود ۲۰ سال امامت خود (از سال ۹۵ هجری تا ۱۱۴)، جامعه پیروان اهل‌بیت را به یک جامعه فرهیخته، اندیشمند، پیشرو و حرکت‌آفرین تبدیل کردند. آن امام همام در «حرکتی جهادی» و «انقلابی نرم‌افزاری» افراد مستعد و توانمندی چون ابان ‌بن تغلب، جابر بن یزید جعفی، محمد بن مسلم، زراره‌ بن اعین، حمران ‌بن اعین، عبدالله ابی یعفور، سدیر صیرفی، کمیت اسدی و امثال آنان را که هر کدام نابغه‌ای از نوابغ روزگار خود بودند، به گرد خود جمع کردند و عمیق‌ترین لایه‌های معارف اسلامی را به آنان آموزش دادند و بنیان‌های فقه و شریعت ناب اسلامی را پی‌ریزی کردند. 

و بدین ترتیب نه تنها خود به عنوان ملجأ علمی جهان اسلام از حجاز تا عراق و خراسان تبدیل شدند؛ بلکه شاگردان ایشان نیز به شهرتی جهانی رسیدند و هر کدام به پایگاهی علمی برای ترویج آموزه‌های اسلام ناب تبدیل شدند. ابان ‌بن تغلب در مسجدالنبی می‌نشست و عالمانه و محققانه و باتکیه بر قدرت و قوت استنباط خود، احکام موردنیاز مردم را بیان می‌کرد. محمد بن مسلم حدود ۳۰ هزار حدیث از امام باقر علیه السلام نقل کرده است و جابر بن یزید جعفی قریب به ۷۰ هزار حدیث. 

و بدین ترتیب امام باقر (علیه السلام) موفق شدند، مهم‌ترین و بنیادی‌ترین اقدام برای جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی را در تاریخ حیات فکری شیعه انجام دهند.