- سلام بفرمایید.

- حاج آقا منظور از «محاسبه نفس» چیست؟

- محاسبه نفس به معنای حساب کشیدن از نفس است. بدین صورت که انسان به اعمال شبانه‌روز خود رسیدگی کرده و عمل‌های نیک و بد را مورد محاسبه قرار دهد. مانند مأموری که فردی را تحت بازرسی، بازپرسی و تحقیق قرار می‌دهد و اگر عمل خوبی انجام داده باشد، او تقدیر می‌کند و اگر عمل بدی مرتکب شده باشد، توبیخ و احیاناً جریمه می‌کند.

- محاسبه نفس اختصاص به ارباب سیر و سلوک ندارد؟

- نه. قرآن کریم و اولیای دین که به محاسبه نفس دستور داده‌اند، آن را مخصوص به یک دسته معین نکرده‌اند. چرا که در جهان آخرت، تنها از ریاضت‌کشان و ارباب سیر و سلوک حساب نمی‌کشند؟! بلکه همه مردم را مشمول حسابرسی قرار می‌دهند و کسی که ذره‌ای ایمان و عمل صالح داشته باشد، اثر آن را در سرنوشت و سرانجام اخروی خود می‌بیند، به همین دلیل امیرالمومنین علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «از نفس خود حساب بکشید، قبل از آنکه از نفس شما حساب بکشند.»

- قرآن درباره محاسبه نفس چه می‌گوید؟

- قرآن کریم در سوره حشر می‌فرماید: «یَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ» یعنی ای صاحبان ایمان و دل‌های بیدار، تقوای الهی داشته باشید و مراقب باشید که چه پیش میفرستید. تقوا داشته باشید و بدانید که خدا از همه کارهای شما آگاه است. این آیه کریمه که امر به مراقبت بر خویشتن می‌کند، اعمال انسان را به منزله متاعی در نظر گرفته است که پیش فرستاده می‌شود و آدمی خود، بعداً به آن متاع ملحق می‌گردد، مانند کسی که قبل از آنکه به سفری برود، کالاهایی را پیش میفرستد و سپس خودش به آن‌ها می‌پیوندد.

- محاسبه نفس از پشتوانه عقلی برخوردار است؟

- عالی‌ترین مظهر عقل و تربیت صحیح، خطایابی از خویشتن است؛ یعنی انسان بتواند در دریای ژرف افکار، اندیشه‌ها، تمایلات، افعال و اقوال خود فرو رفته و خطاهای خود را بیابد و تلاش نماید تا آن‌ها را از خود دور کند. از اولاد آدم انتظار اینکه خطا نکند، خطاست، چون انسان ممکن‌الخطاست. اما می‌توان انتظار داشت که انسان خطاهای خود را تکرار نکند. یعنی عیب‌های خود را بشناسد و مصمم به اصلاح و  ترک آن‌ها باشد.

- عدم تکرار خطا، حاصل محاسبه نفس است؟

- بله. اساساً فرق مؤمن و غیر مؤمن در این نیست که مومن خطا نمی‌کند و غیر مؤمن خطا می‌کند؛ فرق آن‌ها در این است که مؤمن از خطایا و لغزش‌های خود پند می‌گیرد و دوباره آن‌ها را تکرار نمی‌کند و یک خطا را بیش از یک‌بار انجام نمی‌دهد؛ اما غیر مؤمن بارها خطا می‌کند، آثار و تبعات آن را می‌بیند؛ اما دوباره آن را تکرار می‌کند. 

- محاسبه نفس از چه جایگاه دینی برخوردار است؟

- یکی از علمای اخلاق اسلامی می‌گوید: بزرگان و گذشتگان صالح ما عقیده داشتند که هر کس اهل محاسبه نفس نیست؛ یا اصلاً به جهان آخرت ایمان ندارد و یا آنکه عقل سلیم ندارد. و الا چگونه ممکن است کسی به این فرمایش الهی که می‌فرماید: «اگر به وزن ذره‌ای انسان عمل نیک یا عمل بد داشته باشد، در آخرت آن عمل را می‌بیند و به آن ملحق می‌شود.» ایمان و اعتقاد داشته باشد و در عین حال بی‌حساب کالای عمل را پیش فرستد و نداند که چه جمع کرده و چه فرستاده است؟

- ممنون حاج آقا 

برداشتی از کتاب: حکمت‌ها و اندرزها، جلد ۱، (محاسبه نفس)، تالیف: متفکر شهید استاد مرتضی مطهری (ره)