انسان، موجودی اجتماعی است و به حکم سرشت خویش، ناگزیر از ایجاد ارتباط با دیگران است. تبادل اندیشه و دریافت اطلاعات، از اساسیترین انگیزههای ارتباط افراد با یکدیگر است. در جریان این ارتباط و تعامل اجتماعی، بخش قابل توجهی از گفتهها و شنیدههای روزانه انسانها را شایعات یا خبرهای ساختگی تشکیل میدهند. شایعه میتواند به مثابه یکی از عوامل اضطراب در جامعه ظاهر شده، موجب چیرگی روح یأس و سکون در بین افراد جامعه باشد.
شایعه چیست؟
در لغتنامه دهخدا، شایعه، چنین معنا شده است: «در تداول امروز، خبرهای بیاصل است که در میان مردم، بر سر زبانها باشد». اما به بیان علمیتر: «شایعه، عبارت است از: پیامی که در میان افراد جامعه، دهان به دهان میگردد؛ ولی واقعیت، آن را تأیید نمیکند».
در کتاب روانشناسی شایعه، تعریفی دقیقتر برای شایعه، بیان شده است و آن اینکه: «شایعه یک موضوع خاصّ گمانیِ بدون وجود ملاکهای اطمینانبخش رسیدگی است که معمولاً به صورت شفاهی، از فردی به فرد دیگر انتقال مییابد». در این تعریف، بر یکی از ویژگیهای خاص و مرکزی شایعه تأکید شده است و آن، اصرار بر این است که شایعه در غیاب ملاکهای اطمینانبخش رسیدگی، ساخته میشود. این محک، وجه تمایز شایعه از اخبار است.
ما همیشه به سادگی نمیتوانیم، حضور یا غیاب ملاکهای مطمئن رسیدگی را درک کنیم. از این رو نمیتوانیم بگوییم که آنچه میشنویم، آیا واقعیت دارد یا ساختگی است. به منظور تمیز اطلاعات (اخبار) از شایعات، باید نزدیکی یا دوری مدرک و سند شایعه را از حقیقت بدانیم. در شایعه، منبع خبر، کمرنگ است و غالباً با جملاتی مانند: «میگویند که...، راستی شنیدهای که و ...، یکی از افراد با اطلاع گفت که...» آغاز میشوند.
شایعه چه زمانی ساخته میشود؟
شایعات، به هنگام فقدان خبر، ساخته میشوند. وقتی افراد، بسیار مشتاق خبرگیری و آگاهی از واقعه و موضوعی هستند؛ اما قادر به کسب اطلاعات مورد اطمینان نباشند، پذیرای شایعه میشوند و برعکس، وقتی افراد جامعه از آگاهی خود، بر حوادث، مطمئن باشند، به ارائه غیرضروری مطالب ساختگی تمایل نخواهند داشت. به عبارت دیگر، وقتی گروهها و افراد یک جامعه از مجاری قانونی و صحیح، اطلاعات و اخبار را به دست نیاورند، زمینه برای رواج شایعه، مهیّا میشود.
کارکرد شایعه
به عقیده جامعهشناسان، شایعه، پدیدهای است اجتماعی که هم میتواند کارکرد مثبت داشته باشد و هم کارکرد منفی؛ امّا گویا کارکرد منفی شایعه، بیش از کارکرد مثبت آن است. ایجاد فضای ناسالم و به خطر افتادن امنیت عمومی، انحراف افکار عمومی از اهداف اصلی به سوی اهداف جزئی، ایجاد تفرقه، رویارویی و صفبندی اقشار مختلف جامعه، ایجاد بدبینی و سلب اعتماد مردم از دولتمردان، کاهش اعتماد مردم به وسایل ارتباط جمعی داخلی و روی آوردن به منابع غیر رسمی و از همه مهمتر، گسترش ناامنی، ترس، اضطراب و نگرانی را میتوان از مهمترین کارکردهای منفی شایعه برشمرد.
برای روشن شدن نقش شایعهپراکنی در ایجاد فضای ناامنی و اضطراب، به بررسی یک نمونه تاریخی میپردازیم. ادموند تایلور در کتاب خود به نام «راهبُرد وحشت» (منتشر شده در 1940م) توضیح میدهد که در آن ایّام، در جریان جنگ دوم جهانی، چگونه آلمانها هنگام آماده شدن برای حمله، قربانیان خود را در داستانهای وحشتآور و مطالب القا کننده احساس شکست، غرق مینمودند. آنها با استفاده از رادیو، شایعات را در داخل کشورهای طرف جنگ، پخش مینمودند. این نوع داستانها همزمان با طرح قریبالوقوع بودن تهاجم نظامی، خبر نزدیک بودن مذاکرات صلح را نیز پخش میکردند. هدفِ این نوع شایعات، ایجاد سردرگُمی و تضعیف روحیه بود. از این طریق، صداقت دولتهای متّفقین (رو در روی آلمان) و قابلیتشان در کمک به کشورهای مضطرب، در هالهای از تردید و ابهام فرو میرفت.
آلمانیها همزمان با آن داستانهای دروغین، اخبار بیاساس پیروزی بزرگ لهستان و فرانسه را پخش میکردند، تا موجب شکلگیری امیدهای بیجا و نادرست شوند. این امیدهای دروغین به زودی به ناامیدی و در نتیجه، وحشت و اضطراب بیشتر منتهی میشد.
شایعه هرگز چیزی را ثابت نمیکند؛ بلکه از طریق ایجاد بیاعتمادی، کار خود را به انجام میرساند. شایعه میتواند حوادث را در هالهای از دود قرار دهد تا درک حقیقت وقایع، به آسانی و برای هر کسی میسّر نباشد.
انواع شایعه
از دیدگاههای مختلف میتوان شایعه را تقسیمبندی کرد. بایسا، جامعهشناس روسی، شایعه را از جهت نوع ظهور و بروز اجتماعی آن به انواع ذیل تقسیمبندی میکند:
1 . شایعات خزنده: مانند شایعاتی که آرامْ صورت میگیرد. این شایعات، به صورت درگوشی و پنهانی منتقل میشوند.
2 . شایعات شناور (غوّاص): این نوع شایعات، در صورتی که شرایط، مساعد باشند ظاهر میشوند و در غیر این صورت، مخفی میمانند تا در موقعیتی خاص و مناسب، ظاهر شوند، مانند شایعات مربوط به محیط زیست.
3 . شایعات تند و سریع: این گونه شایعات در مقطع زمانی کوتاه، گروه وسیعی را در بر میگیرند و با واکنش سریع مردم رو به رو میشوند، مانند شایعاتی در مورد قیمت برخی از کالاهای اساسی (گران شدن قیمت مرغ و...).
4 . شایعات شیطانی: این قبیل شایعات در زمان اضطراب و نگرانی مردم، شایع میشوند و چون مردم در حالت ترس و وحشت به سر میبرند، آماده پذیرش خبر کذب هستند. این نوع شایعات در زمانهای بحران (همانند جنگ و قحطی) به صورت حادّ، منتشر میشوند.
5 . شایعات وحشت: این گونه شایعات به منظور ایجاد رُعب و وحشت، شایع میشوند و هدف آنها ایجاد فضای ترس و وحشت و ناامیدی در میان اقشار جامعه است. این دسته از شایعات نیز در زمان جنگ، رواج بیشتری مییابند.
ادبیات جریانساز یک مرد
نسا جعفری
سالهاست سید حسن نصرالله را با نطقهای طوفانی و آتشینش میشناسیم. سخنرانیهایی که سر به زنگاه و به صورت نقطهزن نقش خود را در هدایت و تعمیق مبارزات جبههی مقاومت ایفا کرده است. آن هم نقشی تعیین کننده و جریانساز. سخنرانی مستقیم سیدحسن در سال ۲۰۰۶ و انفجار همزمان ناوچه جنگی کلاس کوروت اسرائیل، پیوند مستقیم و جدانشدنی میدان و گفتمان را در جبههی مقاومت به رخ کشید. بهگزین کردن کلمات در سخنرانیهای سید، وجه دیگری از توانمندی ایشان را در تفکر مقاومت نشان میدهد. رشدی که به اذعان دوست و دشمن، در چند دههی اخیر به صورت تصاعدی رخ داد و حزبالله را از یک نیروی محلی به جریانی ریشهدار در لبنان تبدیل کرد. کشوری که سالیان سال در آتش اختلافات قومی و مذهبی میسوخت. امین معلوف در کتاب غرقشدن تمدنها مینویسد: «وضعیت لبنان کاملاً فرق دارد. هدف بنیانگذاران این کشور همین بوده که زندگی با هم را سازماندهی کرده و میان اجتماعات دینی محلی، مارونیتها، دروزیها، شیعه ها، ارتدکسهای یونانی، ارمنیها، سیریاکها، یهودیها، علویها و اسماعیلی ها، موازنه برقرار کند».
موازنه ای که تا قبل از شکلگیری حزبالله، در آستانهی نابودی کامل قرار داشت. اما حزبالله فصلی مشترک برای تجمیع شد. فصلی که حفظ تمامیت لبنان در برابر تهدیدات خارجی را دستور کار خود قرار داد و سید حسن با سخنرانیهای آتشین خود، این فصل را به خوبی پررنگ کرد. عشق و ارادت لبنانیها از گروهها، ادیان و فرقه های مختلف به ایشان، مؤید این مطلب است که سید حسن زبانی مشترک در لبنان ایجاد کرد. زبانی که خلاقیت و نقطهزنی، ویژگی بارز آن میباشد.
وقتی خطاب به سربازان اسرائیلی میگوید اگر عمودی بیایید، افقی برمیگردید، علامت خاصی را با نشان دادن دو دست خود به نماد تبدیل کرد. به کار بردن کلمات فارسی و عربی کنار هم مثل شوی شوی (یواش یواش) همدلی حزبالله و ایران را خاری در چشم دشمن کرد. لبخندهای معنیدار، مکثهای پرمحتوای او در سخنرانیها همگی ابزاری برای ایجاد ادبیاتی پویا و حیاتبخش در بین نیروهای مقاومت محسوب میشد. توانایی این شهید بزرگوار در گفتمانسازی از طریق ادبیات، فقط در مولا و مقتدایش، آیتالله امام خامنهای دیده میشود.