یکی از آداب عید نوروز، دیدار برادران و خواهران مسلمان و آگاهی از شادی‌ها و اندوه‌های آنان است که در دین اسلام می‌توان آن را یکی از مصادیق «صله‌رحم» برشمرد که در آیات قرآن و روایات اسلامی بر آن بسیار تأکید شده است، چنان‌که حضرت محمد (صل الله علیه وآله وسلم) در حدیثی می‌فرمایند: هیچ مهمانی نیست که بر قومی وارد شود، مگر آنکه روزی‌اش در دامان اوست. پس، چون فرود آید، با روزی‌اش فرود می‌آید، و چون برود، با گناهان آن‌ها (میزبان) می‌رود .

بزرگداشت ایام نوروز، مصادف است با روزهایی که زیبایی سحرانگیز طبیعت، قدرت خداوند و تجدید حیات و معاد را در خاطره‌ها زنده می‌کند، به علاوه در نوروز، مردم اقدام به کارهایی می‌کنند که شارع مقدس به آن تشویق نموده است؛ مثل: نظافت و خانه‌تکانی، صله‌رحم، خوشحال کردن مؤمنان، ازبین‌بردن دشمنی‌ها و کینه‌ها، آزادی زندانیان و غیره.

صله‌رحم درجاتی دارد که باتوجه‌به توان فرد، عرف اجتماع، نیاز افراد و برخورد و جواب‌دهی آنان، متفاوت و قابل‌تغییر است و به‌هرحال تا هر درجه‌ای که ممکن است، باید به این برنامه دینی عمل کرد. مرجع و معیارِ در چگونگی ابراز محبت و احسان، عرف است؛ زیرا به حسب عادات و رسومِ افراد و نزدیک و دور بودنِ آنها فرق می‌کند. نوع این ارتباط به نیاز افراد نیز بستگی دارد، آن‌چنان که ممکن است بعضی نیاز مادّی داشته باشند و بعضی نیاز مادی نداشته؛ ولی به کمک دیگری نیازمند باشند؛ مانند پیرمرد و پیرزن افتاده‌ای که باید آنان را رسیدگی نمود، و بعضی ممکن است کمکِ فکری بخواهند و بعضی هیچ نیازی ندارند و فقط باید از آنان احوالپرسی کرد.

مقدار و حدود صله رحم، نسبی است؛ یعنی نسبت به افراد و محیطی که در آن زندگی می‌کنند، متفاوت است. مهم آن است که شخص در عرف خودشان، قاطع رحم محسوب نشود. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «لقمان به پسرش گفت: پسر جان! ... با همه مردم خوش‌خلق باش. پسرم اگر مال دنیایی نداشتی که با آن صله‌رحم کنی، و بر برادران تفضل نمایی، حسن خلق و روی خوش داشته باش، چون کسی که حسن خلق دارد، خوبان او را دوست می‌دارند، و بدکاران از او دوری می‌نمایند.» باز آن حضرت می‌فرماید: «پیوند خویشاوندی خویش را حتی با جرعه‌ای از آب، محکم کن و بهترین راه برای خدمت به آنان این است که (دست‌کم) از تو آزار و مزاحمتی نبینند.»

ضیافت، مهمانداری و مهمان‌نوازی، دست‌ودل‌باز بودن و سفره‌ای گشوده داشتن، نشانه جوانمردی و یکی از برجسته‌ترین ارزش‌های انسانی و مکارم اخلاقی است. اسلام نیز اهتمام ویژه‌ای به این خصلت والای انسانی دارد و پیشوایان این آیین آسمانی، با تعبیرهای گوناگون و تنبّه آفرین، مسلمانان را به آن، توصیه و تشویق کرده‌اند .

از نظر روایات اسلامی، مهمان‌نوازی، یکی از برترین مکارم اخلاقی است که در آن، مهمان، نه‌تنها روزی خود را می‌آورد و از روزی انسان نمی‌کاهد؛ بلکه بر آن نیز می‌افزاید. چنان‌که پیامبر اکرم (صل الله علیه وآله وسلم) در حدیثی می‌فرمایند: میهمان، روزی خود را می‌آورد و گناهان اهل خانه را می‌برد. برعکس، خودداری از پذیرفتن مهمان، نشانه قساوت قلب انسان، و کوچ کردن خیروبرکت از خانه‌ای است که در آن زندگی می‌کند. با تأمّل در این موارد و سایر مواردی که اطعام دیگران، مورد تأکید قرار گرفته، می‌توان دریافت که در همه مواردی که خداوند متعال، نعمت خاصی را به انسان ارزانی داشته و یا بلایی را از او دفع کرده و یا اطعام دیگران، آثار و برکات بیشتری دارد (مانند افطاری دادن در ماه رمضان، و یا مراسم عزاداری سیدالشهدا امام حسین علیه‌السلام)، مهمانی، از فضیلت بیشتری برخوردار است.

آداب میزبان

در روایات اسلامی، افزون بر تشویق و تأکید فراوان بر فرهنگ مهمان‌نوازی، رهنمودهای بسیار ارزنده‌ای در جهت تصحیح و تقویت این فرهنگ ارائه شده است که می‌توان آن‌ها را به دودسته، «آداب میزبان و آداب مهمان» تقسیم کرد که گرامی داشت مهمان؛ خوش‌رویی و ابراز محبّت، مقدّم داشتن مهمان، خدمت به مهمان، در اختیار نهادن آنچه مهمان نیاز دارد، پذیرایی‌کردن با بهترین چیزی که دارد، نیکو پذیرایی‌کردن فرمان‌بری، کوشیدن در پذیرایی از مهمان دعوت شده، زودتر شروع‌کردن غذا و دیرتر دست‌کشیدن از آن، صرف غذا با مهمان، تعارف کردن مهمان به خوردن و بدرقه کردن مهمان تا درِ خانه، از جمله آداب میزبان به شمار می‌رود.

همچنین در روایات، بر ترک خودنمایی و شهرت‌طلبی، تشریفات مشقت‌بار، تعارف دروغین، به کارگرفتن مهمان، روزه‌گرفتن، بدون اجازه مهمان و کمک کردن در رفتن مهمان از سوی میزبان، تأکید شده است. گفتنی است که همه این آداب، در حقیقت، به دو اصل اساسی باز می‌گردند :

۱. تکریم مهمان

بیشتر آدابی که بدان اشاره شد، در واقع، جلوه‌های تکریم مهمان و احترام نسبت به اوست. این اصل، تا آن جا از نظر پیشوایان اسلام اهمیت دارد که پیامبر (صل الله علیه وآله وسلم) خطاب به امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «مهمان را گرچه کافر باشد، گرامی بدار.» در میان همه اموری که گرامی داشتِ مهمان شمرده شده، خوش‌رویی و ابراز مهر و محبّت نسبت به مهمان، جایگاه ویژه‌ای دارد. در واقع، بدون رعایت این اصل، همه تلاش‌های میزبان برای گرامی داشت مهمان، بی‌ثمر خواهد بود؛ لذا در روایتی از امام علی (علیه السلام) آمده: «چهره گشاده، از ترش‌رویی ایثارکننده، بهتر است.» این سخن، به روشنی بر این نکته دلالت دارد که ایثار و مقدّم داشتن دیگران بر خود ـ که به مراتب از مهمانی، ارزشمندتر است ـ اگر با خوش‌رویی همراه نباشد، ارزشی ندارد، چه رسد به مهمانی .

۲ . پرهیز میزبان از رفتارهای غیراخلاقی

هر چند احترام کردن و بزرگداشت مهمان، کاری بسیار شایسته است، با این حال، باید دانست که همه اموری که از نظر برخی، گرامیداشت مهمان محسوب می‌شوند، در اسلام پسندیده نیستند؛ بلکه از نظر اسلام، تکریم مهمان در محدوده ارزش‌های اخلاقی، مطلوب است. برای مثال؛ تلاش‌هایی که گاه در تهیه امکانات پذیرایی بهتر، با انگیزه خودنمایی و شهرت‌طلبی صورت می‌گیرد، از آن رو که کاری غیراخلاقی است، از نظر اسلام به شدّتْ نکوهیده است. نکته بسیار مهمی که یادآوری آن ضروری است، این که آداب میزبانی، منحصر به مواردی نیست که در روایات اسلامی بدان‌ها اشاره شده است؛ بلکه به‌طورکلی، همه اقداماتی که در میان اقوام مختلف برای تکریم مهمان مرسوم است، درصورتی‌که از چارچوب ارزش‌های اخلاقی و شرعی، پا را فراتر ننهد، مورد تأیید و تأکید اسلام است.

ادامه دارد...