آداب مهمان  

یک‌سری از آدابی که بر انجام آن از سوی مهمان تأکید شده است، رعایت اولویت‌ها در پذیرش دعوت به مهمانی، شرط کردنِ پرهیز از تکلّف و تشریفات، اجازه گرفتن برای ورود به خانه میزبان، سلام کردن هنگام ورود به خانه، نشستن در جایی که میزبان پیشنهاد می‌کند، دعا کردن برای میزبان، ترک کردن مهمانی پس از صرف غذا، پاسداری از کرامت خود با رعایت مدّت اقامت و... است و دسته دوم، اموری هستند که مهمان باید از انجام دادن آنها سر باز زند و ترک آنها نشانه ادب مهمان است که عبارت‌اند از: شرکت کردنِ بدون دعوت در مهمانی دیگران، حضور در مهمانی ویژه ثروتمندان، حضور در مهمانی برپاشده با انگیزه هم‌چشمی، پذیرش مهمانی اهل ساز و آواز، پذیرش مهمانی مشرک و منافق و فاسق، واداشتن میزبان به تکلّف و تشریفات، دیگری را همراه خود به مهمانی بردن، روزه مستحبّی گرفتن، مگر با اجازه میزبان، ناچیز شمردن امکانات میزبان و پرس‌وجو در باره حلال بودن غذا .

با دقت در موارد یاد شده، به روشنی معلوم می‌شود که همه این آداب، در واقع، به سه اصل زیربنای تکریم میزبان، پرهیز از ایجاد زحمت و پرهیز از حضور در مهمانی‌های نکوهیده بازمی گردد. حکمت تأکید اسلام بر مهمان‌نوازی، نزدیک کردن هر چه بیشترِ دل‌ها و حاکم ساختن صفا و صمیمیت در جامعه است. از آن جا که پذیرایی از مهمان، در صورتی که با زحمت همراه باشد، با این حکمتْ منافات دارد، بخشی از رهنمودهایی که در روایات اسلامی برای مهمانی ارائه شده، جهت پیشگیری از مزاحمت است، مانند: وادار نکردنِ میزبان به تشریفات، بلکه پرهیز دادن وی از تکلّف و انجام تشریفات، بدون دعوت به مهمانی نرفتن و اجتناب از توقّف طولانی و ملال‌آور در منزل میزبان .

مهمان باید شرایط خاص و موقعیت‌های ویژه میزبانِ خود را در نظر بگیرد و از هر چیزی که موجب دردسر گردد، دوری نماید. چه بسا موقعیت میزبان و گاه فرصت او ایجاب می‌کند که پس از صَرف غذا، خداحافظی کند، چنان که قرآن کریم در مورد پیامبر خدا (صل الله علیه وآله وسلم) به مسلمانان توصیه می‌فرماید که پس از صرف غذا با او خداحافظی کنند و به گفتگو ننشینند. گاه لازم است که مهمان پس از صرف غذا، مدّتی توقّف کند؛ ولی باید توجّه داشته باشد که توقف بلند مدّت، ملال‌آور است و کرامت و عزّت مهمان را سلب می‌نماید. در هر حال، چنان که در روایات اهل‌بیت (علیهم السلام) آمده، حداکثر مهمانی، سه روز است و بقیه‌اش صدقه است.

به طور کلی از نظر اسلام، شرکت در مهمانی‌هایی که موجب آلودگی‌های اعتقادی، اخلاقی و عملی است، و یا با کار مهم‌تری در تعارض است، پسندیده نیست و مورد نکوهش واقع شده است؛ لذا شخص مؤمن نباید این گونه دعوت‌ها را بپذیرد. البته باید توجّه داشت که شرکت در مهمانی‌های آلوده به گناه، گناه محسوب می‌شود؛ ولی شرکت در مهمانی ای که در تعارض با کاری مهم تراست، هر چند نکوهیده شمرده شده، ولی گناه نیست.

آثار مهمان‌نوازی

بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی، مهمان نوازی از مکارم اخلاق است و یکی از نشانه‌های مؤمن چنان‌که پیامبر اسلام (صل الله علیه وآله وسلم) فرمود: از مهمان پذیرایی نمی‌کند، مگر آن که مؤمن است. مهمان‌نوازی، از مکارم اخلاق است و نیز در روایتی دیگر حضرت تأکید می‌فرمایند: هر چیزی زکاتی دارد، و زکات خانه، اتاق مهمانی است.

امام صادق (علیه السلام) در این باره فرمود: ابراهیم علیه‌السلام بسیار مهمان‌نواز بود، به‌ گونه‌ای که اگر یک روز مهمانی نزدش نبود، در جستجوی مهمان، بیرون می‌رفت و درِ خانه‌اش را می‌بست و کلیدها را بر می‌داشت تا این که مهمان می‌جست.

بر اساس روایات دینی ما روزی مهمان، همراه اوست چنان‌که امام کاظم (علیه السلام) در حدیثی می‌فرمایند: همانا کمک [خداوند] بر قومی، به اندازه خرجشان نازل می‌شود، و مهمان، هرگاه بر قومی فرود آید، روزی‌اش نیز با او در دامنش فرود می‌آید.

مهمان‌داری و مهمان‌نوازی آثار و برکاتی دارد؛ از جمله آن گشایشِ روزی و ریزش گناهان است. پیامبر خدا (صل الله علیه وآله وسلم) در این باره می فرمانید: کسی که اطعام می‌کند، سریع‌تر از فرو رفتن کارد در کوهان شتر، به او روزی می‌رسد. همچنین حضرت محمد مصطفی (صل الله علیه وآله وسلم) در حدیثی تأکید می‌فرمایند: هیچ مهمانی نیست که بر قومی وارد شود، مگر آن که روزی‌اش در دامان اوست. پس، چون فرود آید، با روزی‌اش فرود می‌آید، و چون برود، با گناهان آنها (میزبان) می‌رود .

امیرالمؤمنین امام علی (علیه السلام) نیز در این باره فرمود: هیچ مؤمنی نیست که مهمان را دوست بدارد، مگر آن که چون از قبرش بر می‌خیزد، چهره‌اش مانند قرص ماه می‌درخشد، و اهل محشر می‌نگرند و می‌گویند: این، کسی جز پیامبری مُرسل نیست! و فرشته‌ای می‌گوید: این، مؤمنی است که مهمان را دوست می‌دارد و او را گرامی می‌شمارد و راهی جز رفتن به بهشت ندارد. شیخ الائمه امام جعفر صادق (علیه السلام) نیز فرمود: هرگاه برادرت سرزده بر تو وارد شد، با آنچه فراهم داری، از او پذیرایی کن؛ امّا اگر دعوتش کرده بودی، تا جایی که در توانت هست، برایش بکوش.

توصیه به دعا کردن برای میزبان

یکی از آدابی که درباره مهمان بدان اشاره شد، این است که برای میزبان دعا کنند. در حدیثی به نقل از جابر بن عبدالله ـ در سنن ابن داوود چنین آمده است که: ابو هَیثَم بن تَیِّهان، برای پیامبر (صل الله علیه وآله وسلم) غذایی آماده ساخت و پیامبر صلی‌الله علیه و آله و یارانش را دعوت کرد. چون از خوردنْ آسودند، پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «برادرتان را پاداش دهید». یاران گفتند: ای پیامبر خدا! پاداش دادن او چگونه است؟ فرمود: «هرگاه به خانه کسی رفتند و غذایش را خوردند و نوشیدنی‌اش را نوشیدند و برایش دعا کردند، این، خود، پاداش دادنِ اوست». 

-----------------

منبع: برگرفته از کتاب «فرهنگ‌نامه مهمانی» از آیت‌الله محمد محمدی ری‌شهری