از زمان اسلام تا به امروز، معماری اسلامی در برگیرنده طیف گسترده‌ای از سبک‌های سکولار و مذهبی است که بر روی طراحی و ساخت سازه‌ها در فرهنگ اسلامی و فراتر از آن تاثیر داشته است. انواع معماری اسلامی عبارت است از: مسجد، آرامگاه، کاخ، قلعه، مدرسه و ساختمان‌های شهری. این سبک همچنین اصول و واژگان غنی را برای ساختمان‌های کم‌اهمیت‌تر ارائه کرده است. به طور مثال؛ حمام‌های عمومی، فواره‌ها و معماری مساکن بومی. مسجد که در سال اول هجری اختراع شد، برای خدمت به نقش معتبرِ تهیه سرپناه و پناهگاه برای جامعه مسلمانان است به نحوی که مؤمنان نیازمند جایگاهی برای گرد هم آمدن پنج بار در روز و هر جمعه به صورت هفتگی دارند. عناصر اصلی مسجد عبارت است از قوس، گنبد و ستون‌ها، خوشنویسی و الگوهای هندسی تزئینی که برای خلق حس صلح، برادری و تفکر است.

سبک‌های معماری اسلامی

معماری اسلامی طیف وسیعی از مساجد، مقبره‌ها، کاخ‌ها و قلعه‌ها را در سراسر جهان در بر گرفته است، به خصوص در کشورهایی که توسط مسلمانان در قرن هفتم تسخیر شدند. این نوع معماری در برگیرنده سبک‌های متنوع اسلامی است که از آن جمله‌اند؛ مکتب سوریه، مکتب مغرب شامل تونس، الجزایر، مراکش و اسپانیا، مکتب ایرانی شامل ایران، عراق، آسیای میانه، افغانستان و بخشی از پاکستان، مکتب عثمانی شامل ترکیه و آناتولی، مکتب هند. در طرح شهرهای اسلامی، تاثیر هر دو نوع معماری بیزانسی و ساسانی را مشاهده می‌کنیم. چنانچه در این شهرها غالباً، کاخ، دارالخلافه یا دارالحکومه و سایر سازمان‌های اداری چون دیوان‌خانه و دارالضرب در یک مکان مجتمع است و در کنار هم قرار دارد که به عنوان نمونه می‌توان از بصره، کوفه، بغداد و غیره نام برد.

بناهای معماری اسلامی ایران

معماری ایرانی را در دوره اسلامی پیش از دوره معاصر به چهار سبک خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی تقسیم می‌کنند. نمونه بناهای معماری اسلامی ایران در شیوه خراسانی عبارت است از مسجد جامع فهرج، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد قدیم عزآباد یزد در نزدیکی رکن‌آباد یزد، توران پشت یزد، اصل مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع یزد، مسجد جامع ابرقو، مسجد جامع نائین، مسجد جامع میبد، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع نیریز. نمونه بناهای معماری اسلامی ایران در شیوه رازی عبارت است از گنبد خواجه نظام‌الملک، گنبد تاج‌الملک، مسجد جامع نائین، مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا، گنبد قابوس، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان.

شاخصه‌های آثار معماری اسلامی

گنبدهای بزرگ و مناره‌ها، حیاط‌های بزرگ که با سالن نمازخانه‌ی مرکزی ادغام شدند، کاربرد نقوش هندسی: در این نقوش، علاقه‌مندی به تکرار، تعادل، تقارن و تداوم دیده شده است. ترکیب هندسه با تاثیرات بصری و استفاده از رنگ که تعادل در فضاهای مثبت و منفی ایجاد کرده است، نور، نقوش اسلیمی و آرابسک، کاربرد وسیع خوشنویسی عربی به عنوان عنصر تزئینی، تقارن و آب: در آب و هوای گرم شهرهای اسلامی، آب در حیاط خلوت‌ها و آب‌نماها نه تنها در خنک کردن فضا نقش اساسی داشته؛ بلکه تاکیدی بر روی محور بصری در معماری اسلامی است، محراب در داخل مسجد برای نشان دادن مکان معبه، استفاده از رنگ‌های روشن، تمرکز بر فضای داخلی به جای فضای بیرونی.

طراحی معماری اسلامی صفویه

شاهان صفوی با اعلام آیین شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور، مشوق نوعی راه و رسم مذهبی نظام‌مندتر بودند. این تغییر را به بهترین شکل می‌توان در رشد مقبره شیخ صفی دید که آینه‌ی فضای فرهنگی در ایران در اوایل عهد صفوی محسوب می‌شود. ترکیب رنگ‌های سماوی آبی و طلایی با شمسه‌های شعاعی و ستاره،  تصویری قدرتمند از آسمان ایجاد می‌کند، درون‌مایه‌ای که بارها در معماری اسلامی صفوی استفاده شده است، مثلاً در داخل مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان و آثار هنری دیگری مثل کتاب‌آرایی و فرش. در دوران صفوی، چندین نمونه عالی کاروانسرا در ایران ساخته شد. به طور مثال؛ کاروانسرای مجموعه مدرسه مادر شاه (چهارباغ) اصفهان که همراه با مسیر بازار ساخته شد، نمونه‌ای از کاروانسراهای شهری صفوی و یکی از آخرین ساختمان‌های دوره‌ی صفوی است.

تاریخچه معماری اسلامی جهان

میراث معماری اسلامی با تمامی غنا، زیبایی و تنوع، شاهدی بر عظمت تمدن اسلامی است. تمدن اسلامی و دستاوردهای معماری، به اوجش بین قرن‌های هفتم و سیزدهم در برخی از مکان‌ها رسید. از آن جمله‌اند؛ ترکیه‌ی مدرن و هندوستان مسلمان که به شکوه خود در دوره‌ی شکوفایی تمدن اسلام رسیدند. با ظهور بنی‌امیه، اولین سلسله‌ی اسلام، در سال ۶۶۱، جهان مسلمان از بخش‌هایی از آسیای مرکزی تا لیبی مدرن امروزی و تمامی منطقه‌ای که خاورمیانه است گسترش یافت. از جمله بناهای اسلامی این دوره عبارت است از مسجد دمشق و گنبد بیت‌المقدس در اورشلیم.

ویژگی معماری اسلامی نوین

معماری اسلامی به طور هم‌زمان بایستی مدرن باشد. از این رو که از مصالح مدرن، روش ساخت و سامانه‌ی نوین استفاده کند، به نحوی که مصالح سنتی و سامانه‌های قدیم به روشی خلاق و نوین به کار روند تا با اصولی نظیر «فرم از عملکرد پیروی می‌کند» تطبیق یابد و از تفریط و آشفتگی بپرهیزد و سازگار با اصولی نظیر «پیچیدگی در نهایت سادگی» باشد. تا بهینه بودن را در ارتباط با سازه، خدمات و اهداف عملکردی به حداکثر برساند .طراحی این سبک نوین و مدرن، با پیشرفت فناوری و جامعه‌ی اسلامی مدرن رشد خواهد کرد و معماران مسلمان بایستی ساختمان‌هایی را بسازند که متناسب با زمان و درک صحیحی از تاریخ، فرهنگ و بافت محیطی باشد.

رابطه فرهنگ و هنر با معماری اسلامی

هنر اسلامی از اشکال بدن انسان و حیوانات در معماری اسلامی ساختمان‌ها در سراسر جهان اسلام استفاده نکرده است و فرهنگ اسلامی نشئت گرفته از ترکیب سنت‌های عربی با فرهنگ ایرانی و بیزانسی است و هنرهای تمدن اسلامی از آن جمله‌اند؛ خوشنویسی، آرابسک و معماری. تمدن اسلامی به طور سنتی از تصاویر انسانی و حیوانی در هنر بصری اجتناب ورزید و نقاشان اسلامی تلاش خویش را بر روی خوشنویسی متمرکز کردند. نقوش اسلامی اغلب آرایه‌های گلدار هستند و خوشنویسی حکاکی‌های برجسته و آیه‌هایی از قرآن است. سرامیک نقاشی شده، موزاییک‌های رنگی، پارچه‌های زربفت و آذین توری همچنین از جمله هنر اسلامی است.

ضوابط معماری اسلامی

تزیینات معماری اسلامی همچنین نشانگر تکثیر، نظم، هندسه، قرینگی الگوها و اشکال اسلیمی است که متعلق به دنیای استعاره و سمبل است و تاکید بر چیزی همانند الله یا وحدت است. باغ‌های اسلامی استعاره‌هایی از قرآن است و عناصر اصلی عبارتند از آب و سایه که همچنین توسط چهارباغ شاخص شده و الگویی چهارتایی در پیرامون استخر مرکزی یا آب‌نماست. اهمیت نقشه و طراحی باغ‌های اسلامی از آن جمله‌اند؛ هندسه، لندسکیپ سخت، عناصر معماری و لندسکیپ نرم که شامل درختان، بوته‌ها و گل‌هایی است که سبب خنک شدن اقلیم گرم شهرهای اسلامی شده است. مسجد در فرم‌های متعدد از بناهای اصلی این سبک است. سبک، نقشه و تزیینات مسجد وابسته به دوره و مکان ساخت بناست. ویژگی‌های شاخص مسجد عبارت است از حیاط مرکزی (صحن)، محراب، شبستان، مناره، گنبد، خوشنویسی برجسته بر روی کتیبه که آیه‌هایی از قرآن است.

تاثیر معماری اسلامی بر غرب

برخی از تاثیرات معماری اسلامی بر غرب عبارت است از: قوس‌ها. نظریه‌ای به این نکته اشاره دارد که قوس‌های نوک‌تیز معماری گوتیک از قوس‌های اسلامی تاثیر پذیرفته است. گنبدها: گنبدها به نحوی که امروز شناخته شدند در معماری اسلامی قرن هفتم ظهور یافتند و اولین گنبد در این سبک در اورشلیم است و احتمال دارد که جهان غرب از روش ساخت چنین گنبدی تاثیر پذیرفته باشد. تزیینات و هنرهای بصری: وفور استفاده از موزاییک‌های رنگی و طلایی، کاشی‌های ستاره‌ای هشت پر و شش پر و نوارهای رنگی بر روی قوس‌ها و دیوارها در مساجد اسلامی نیز می‌تواند الهام‌بخش بناهای رنسانسی باشد.