جنگ، در دوران معاصر، دیگر تنها به تبادل آتش میان دو ارتش محدود نیست. هر نبرد مؤثر، دست‌کم سه ضلع دارد: ۱.جنگ نظامی که کنترل زمین و توان تخریب را هدف می‌گیرد؛ ۱.جنگ اطلاعاتی که برای مدیریت جریان داده‌ها و درهم شکستن یا ساختن اعتماد، جاسوسی و دستکاری اطلاعات را پیش می‌برد؛ و ۳.جنگ شناختی که هدفش مدیریت افکار، احساسات و اراده عمومی است.  

در این میان، جنگ شناختی به‌عنوان پیچیده‌ترین و عمیق‌ترین ضلع، نه‌تنها به بازتاب روزانه رویدادها می‌پردازد؛ بلکه ساختار معنایی جامعه را تغییر می‌دهد. این جنگ، در میدان ذهن و روح مردم جریان دارد و خود به چهار بحران اصلی تقسیم می‌شود: ۱. بحران چشم‌انداز، ۲. بحران روایت، ۳. بحران معنا و ۴. بحران مسئولیت. هر یک از این بحران‌ها، اگر به حال خود رها شود، می‌تواند ستون‌های مقاومت اجتماعی را فرو بریزد.  

1. بحران چشم‌انداز/چه خواهد شد؟

 مسئله‌شناسی: با آغاز جنگ، تصویر مشترک مردم از آینده دچار شکست می‌شود. وقتی کسی نتواند فردا را تصور کند، امید، جای خود را به اضطراب می‌دهد.  

نمونه عینی: نوسان شدید قیمت ارز و طلا، توقف یا اینترنتی شدن ناقص آموزش مدارس، و توزیع نامنظم کالاهای اساسی در شهرهای بزرگ، همه می‌توانند افق زندگی را در ذهن مردم تیره کنند.  

پیامد: سست شدن سرمایه اجتماعی، کاهش سرمایه علمی به دلیل مهاجرت متخصصان، و کاهش توان تصمیم‌گیری طولانی‌مدت در دستگاه‌های مدیریتی. 

 راهبرد: تثبیت خدمات ضروری مانند آموزش، درمان و تأمین کالاهای اساسی؛ اعلام عمومی سناریوهای محتمل آینده و مسیر بازسازی پس از بحران، تا مردم در دل جنگ نیز تصویری از فردا داشته باشند.

2. بحران روایت/چه می‌گذرد و چه خبر است؟

مسئله‌شناسی: تضاد روایت‌ها، میدان خبر را به صحنه بی‌اعتمادی تبدیل می‌کند. رسانه‌های رسمی وقتی اعتبار خود را از دست بدهند، شایعات و روایت‌های دشمن جای آن‌ها را می‌گیرد.

 نمونه عینی: رسانه ملی از پایداری وضعیت در مرزها خبر می‌دهد، در حالی که کانال‌های مجازی نامشخص از درگیری شدید و خسارت سنگین در همان مناطق می‌نویسند. این تضاد، ذهن مردم را بی‌ثبات و نگرانی را تشدید می‌کند. 

 پیامد: گسترش شایعات، دوگانگی در برداشت‌ها و فروپاشی انسجام ملی. مرجعیت خبری جابه‌جا می‌شود و روایت‌های موازی بدون چارچوب، میدان ارتباطی را پر می‌کنند.

راهبرد: تقویت اعتبار رسانه‌های رسمی با انتشار سریع و دقیق خبر، حضور میدانی در محل وقوع رویدادها، و پیوند با سکوهای همسو که مشروعیت اجتماعی دارند، به‌گونه‌ای که شبکه‌ای واحد و قابل اعتماد برای روایت واقعی شکل گیرد.

3. بحران معنا/چرا رخ داده است؟ 

مسئله‌شناسی: مردم باید بدانند چرایی جنگ چیست و چه مأموریتی را دنبال می‌کنند. بدون معنا، حتی پیروزی‌ها به یک اتفاق خشک و گذرا تبدیل می‌شوند.  

نمونه عینی: حمله موشکی به یک شخصیت نظامی یا علمی اگر بدون توضیح هدف، سابقه تاریخی و جایگاه آن شخصیت یا موقعیت در دفاع از کشور اعلام شود، در ذهن مردم به یک خسارت بی‌دلیل برای کشور تعبیر خواهد شد. 

 پیامد: احساس پوچی و بی‌هدفی، فرسایش روحی جامعه و کاهش اراده مقاومت.  

راهبرد: تبیین جنگ از منظر تاریخی و فرهنگی، و بهره‌گیری از الهیات جنگ برای بیان اینکه این نبرد نه‌تنها وظیفه ملی؛ بلکه مسئولیت الهی و امتحان اخلاقی یک ملت است. استفاده از مستندها، نمونه‌های مشابه خارجی، فیلم و سریال‌ها و تبیین میدانی و محلی، می‌تواند این معنا را در اذهان تثبیت کند.

4. بحران مسئولیت/ چه باید کرد؟  

مسئله‌شناسی: دانستن وضعیت جنگ کافی نیست؛ هر فرد باید بداند چگونه می‌تواند نقش ایفا کند. نبود نقشه مسئولیت اجتماعی، نیرو و انگیزه مردم را پراکنده می‌کند. 

نمونه عینی: موج کمک‌های مردمی به مناطق آسیب‌دیده پس از یک حمله، در هفته نخست پرشور آغاز می‌شود؛ اما بدون سازمان‌دهی منسجم، به‌سرعت کاهش می‌یابد و تأثیرش محدود می‌ماند.  

پیامد: شکاف جدی میان آگاهی و عمل، شکل‌گیری حس بی‌اثر بودن اقدامات فردی و تضعیف ظرفیت مقاومت عمومی. 

راهبرد: تدوین نقشه مسئولیت ملی که وظایف را برای هر گروه اجتماعی ــ دانش‌آموز، کارمند، پزشک، صنعتگر و… ــ مشخص کند. ایجاد کانال‌های رسمی و امن برای اقدام عملی و سازمان‌دهی مشارکت‌ها به شکلی مستمر و هدفمند، تا احساس نقش‌آفرینی واقعی در جامعه تقویت شود.