آثار و برکات اقتصادی وقف

۱) فقرزدایی

در فرهنگ دینی اسلامی، پدیده‌ی وقف درست در مقابل فقر قرار دارد، به عبارت دیگر، فلسفه‌ی وجودی فرهنگ وقف، فقرزدایی جامعه است و با گسترش فرهنگ وقف، به یقین می‌توان گفت که میزان فقر و محرومیت در جامعه کاهش می‌یابد؛ زیرا وقف همان‌گونه که تبیین خواهد شد، یکی از راه‌های کنترل تراکم ثروت محسوب می‌شود. 

وقف از دو راه می‏تواند در این مورد مؤثر باشد: الف - نفس استقلال و رشد و توسعه اقتصادی (مبتنی بر موازین اسلامی) که به طور طبیعی موجب رفاه عمومی و زدودن دست‌کم کاهش چشمگیر فقر و محرومیت و آثار شوم آن در جامعه خواهد شد. ب - بخش عمده موارد مصرفی که واقفان دورنگر و نیکوکار در طول تاریخ وقف در نظر گرفته‏اند، به رفاه عمومی، فقرزدایی و عدالت اجتماعی مربوط می‏شود. اگر ما نگاهی هر چند گذرا، به تاریخ وقف و مضمون وقف‌نامه‌ها بیندازیم به خوبی درمی‌یابیم که واقفان خیّر و دوراندیش، تمام زوایا و جوانب نیازها را در نظر گرفته‏اند. به رغم اینکه بسیاری از رقبات موقوفات و مدارک آن‌ها در طول زمان به دلایل و عوامل گوناگونی از بین رفته‏اند و از بسیاری از آن‌ها نامی هم باقی نمانده است، مشاهده می‏کنیم که جهت و سمت و سوی اصلی مورد نظر واقفان در طول تاریخ، فقرزدایی و در مرحله بعدی، تحقق رفاه عمومی در سطح معقول بوده است.

۲)  کنترل ثروت و تعدیل اقتصادی

سیاست اسلام بر کنترل و تعدیل و حفاظت ثروت جامعه است، به این ترتیب تمام راه‌هایی را که منجر به سرمایه‌داری و ثروت‌اندوزی بیهوده می‌شود، کنترل کرده است و با گرفتن خمس و زکات از ثروتمندان و تشویق آنها به وقف، فاصله اقتصادی طبقات جامعه را می‌کاهد و در جامعه تعدیل ایجاد می‌کند. وقف با توزیع مجدد درآمد بین افراد، جامعه را به سمت توازن سوق می‌دهد؛ لذا اگرچه وقف و مانند آن بیشتر به عنوان امر اخلاقی شناخته شده‌اند؛ ولی در عمل، تاثیر به سزایی در تامین عدالت اقتصادی دارند و عوارض سوء بی‌عدالتی اجتماعی و شکاف‌های طبقاتی را تا حد زیادی می‌کاهند.

۳)  تقویت و توسعه اقتصاد کلان جامعه

اهمیت یافتن مباحث اقتصادی در سال‌های اخیر، در نتیجه تحریم‌ها و مشکلات معیشتی را وقتی در کنار نظریه‌پردازی‌های مکتبی در راستای تولید علم دینی قرار دهیم، توجه به اقتصاد اسلامی دوچندان می‌شود. ذهن نظریه‌پردازان و پژوهش محققان، معطوف به مدل‌هایی شده که برآمده از تعالیم دینی است و برای رفع مشکلات اقتصادی و معیشتی جامعه حرفی برای گفتن دارد. وقف از بارزترینِ این مدل‌ها است. امروزه نهاد وقف را بخش خیریه اقتصاد (بخش سوم اقتصاد) برمی‌شمارند که نواقص بخش بازار و بخش دولت را در تأمین نیازهای واقعی جامعه برطرف می‌کند. این بخش از اقتصاد در دنیا رو به فزونی است و در کشورهای توسعه یافته نقش مؤثری در تولید ناخالص داخلی GDP)) و شاخص‌های توسعه انسانی HDI)) داشته است.

ج) بعد فرهنگی

وقف به عنوان یک ارزش در میان جامعه اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. وقف، عملی عبادی است که واقف توسط آن، به درگاه الهی تقرب می‌جوید و فارغ از اثر تربیتی که بر واقف دارد، جامعه را در رشد و تعالی فرهنگی یاری می‌رساند. فرهنگ هم، لایه‌های عمیق و بنیادی خود که مشتمل بر اعتقادات و ارزش‌هاست را مدیون موقوفات است و هم مظاهر و برون‌داد فرهنگی را وامدار سنت وقف است. با وجود نیات خالص و متعالی وافقین، حتی اگر وقف، رفع نیاز مادی و طبیعی جامعه انسانی را نیز هدف‌گیری کرده باشد، باز هم متضمن ترویج و تقویت فرهنگ دینی و الهی است. با وجود این، نقش مستقیم وقف در فرهنگ‌سازی بی‌بدیل است.

به نظر می‌رسد بیش از نیمی از موقوفات کشور در جهت عمل به آیه کریمه «و من یعظم شعائرالله...» وقف مصارف مختلف فرهنگی شده است که هدف از آن‌ها، تعظیم شعائر الهی، احیای احکام و معارف دینی و توسعه باورها و سنت‌های حسنه مذهبی است. نهاد وقف، رابطه مستقیمی با اعتقادات مذهبی مردم دارد و موقوفات هم با توجه به احتیاجات هر دوره بوده است. در نتیجه، این عامل نقش مهمی در پایداری و گسترش این نهاد داشته و دارد.

آثار و برکات فرهنگی وقف

۱) پشتیبانی مالی از مراکز آموزشی فرهنگی

مدارس و مراکز علمی زیادی در طول تاریخ با وقف ایجاد شده‌اند و علم، بخش بزرگی از پیشرفت و گسترش خود را به خصوص در سرزمین‌های اسلامی مدیون وقف است. چه بسیار مراکز و مدارس علمی و تربیتی در جهان اسلام که از طریق وقف ایجاد و گسترش یافته‌اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته‌اند به مدارج عالی علمی برسند، حتی در اروپا نیز وقف با تقویت مالی مدارس توانست در نظام آموزش تأثیر بسیاری بگذارد. 

توجه وقف به نظام تعلیم و تربیت نشان از نیت‌های متعالی و بلند واقفان دوراندیش دارد که به رشد جامعه اهمیت می‌دهند. آنان سطح خیرخواهی خود را از احتیاجات مادی فراتر برده‌اند، گویی در نظر آنان، علم و آگاهی از نیازهای ضروری هر فرد برای کمال است.

در جهان اسلام در انبوه موقوفات انتفاعی و منفعتی که برای تقویت نهاد آموزش و تجهیز طالبان علم وجود دارد و به معنای واقعی کلمه، غیرقابل‌شمارش است، مدارس نظامیه که توسط نظام ملک راه‌اندازی شد و مجموعه ربع رشیدی که توسط خواجه رشیدالدین تاسیس شد، بسیار شاخص است.

۲) نقش‌آفرینی در نشر معارف اسلامی 

در جامعه‌ای که عطر جان‌فزای اسلام به مشام می‌رسد، هر مؤمنی دغدغه اشاعه معارف دین را دارد و به دنبال مسیری می‌گردد که وظیفه خود را در قبال ترویج و توسعه دین انجام دهد؛ چون می‌داند هرچه جامعه به این تعالیم نورانی آشناتر باشد، وضعیت فرهنگی جامعه روبه بهبودی خواهد بود. در این میان وقف الگوی زیبایی را فراهم آورده و اقتصاد را به فرهنگ گره زده است. گاهی به برپایی جلسات تعلیم و وعظ و گاهی به چاپ و نشر کتب و ساخت کتابخانه‌ها همت گماشته است. از اقدامات شاخص وقف در این زمینه، فعالیت‌های قرآنی در چاپ و نشر قرآن و آموزش آن است. در زمینه نشر معارف دین، عمده کار وقف در موضوع اعزام مبلغین بوده که در طول سالیان متمادی، واقفین زیادی موقوفات را به این سمت سوق داده‌اند.

۳) احیاء و رونق مساجد و اماکن مذهبی

دستور صریح قرآن به ساخت مساجد و سنت پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام به تقویت مساجد، همگی حاکی از نگاه اسلام به عظمت و اهمیت مسجد است، چنان که قرآن می‌فرماید: «انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر»

این تاکیدات باعث شده که در طول اعصار مختلف، مسلمانان به ساخت مساجد همت داشته باشند به گونه‌ای که عمده موقوفات انتفاعی مربوط به مساجد است. در درون جامعه شیعی نیز در کنار مساجد، بقاع متبرکه امام‌زادگان و نیز تکایا و حسینیه‌ها جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد. این اماکن، پایگاه‌های اصلی ترویج و تبیین معارف ناب دینی و مذهبی بوده‌اند و اساساً قوت جامعه شیعی به این اماکن و بقاع متبرکه است. از همین رو واقفان خیراندیش به خاطر حب و ولایی که به حضرات معصومین علیهم‌السلام داشته و دارند، بیشترین موقوفات را در این راستا اهدا کرده و این‌گونه عشق و علاقه خود را به ایشان ابراز داشته‌اند.