۵-  عدالت در خانواده

دین اسلام بر رعایت مساوات و عدالت در خانواده تأکید فراوان و از هرگونه تبعیض و امتیاز بیجا به برخی یا یکی از فرزندان و یا پسر و دختر به شدّت منع کرده است. امیرالمومنین علی (علیه السلام) می‌فرمایند: ان النبی «صلی الله علیه و آله» ابصر رجلا له ولدان فقبّل احدهما و ترک الاخر. فقال رسول الله (ص): فهلّا و اسیت بینهما؛ پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) کسی را دیدند که دو فرزند داشت، یکی را بوسید و دیگری را رها کرد! [در این هنگام] پیامبر خدا [به وی] فرمود: «چرا میان آنان یکسان عمل نکردی؟»

6  - گفتمان صمیمی

دادن فرصت اظهار بیان برای تک تک اعضای خانواده و رعایت اصل مهارت گوش دادن بدون قضاوت و پیش‌داوری و ارزیابی سریع، رشد و احساس هویت و شخصیت خانواده را به دنبال دارد. امام متقیان علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «أَجمِلُوا فِی الخِطَابِ تَسمَعُوا جَمِیلَ الجَوَاب؛ زیبا خطاب کنید، تا جواب زیبا بشنوید».

7-  درک روحیات همدیگر

زن و مرد از نظر روحیات فرق دارند. خانواده نمونه با درک روحیات یکدیگر می‌توانند مسیر پر پیچ و خم زندگانی را با آرامش و زندگی پشت سر بگذارند. شوهر باید به همسرش از این منظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در عرصه زندگی است، بنگرد. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در شأن حضرت زهرا (سلام الله علیها) و رضایت از او می‌فرمایند: «فَوَ اللَّهِ مَا أَغضَبتُهَا وَ لَا أَکرَهتُهَا عَلَی أَمرٍ حتَّی قَبَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا أَغضَبَتنِی وَ لَا عَصَت لِی أَمْرا؛ سوگند به خدا، من زهرا را تا هنگامی که خداوند او را به سمت خود برد خشمگین نکردم، در هیچ کاری موجب ناخشنودی او نشدم، او نیز مرا خشمگین نکرد و هیچ‌گاه مرا نافرمانی نکرد».

۸-  سازگاری

سازگاری عبارت است از اینکه زوجین با کم و زیاد هم از حیث‌های گوناگون بسازند و با رفاقت و همدلی، کمبودهای یکدیگر را برطرف کنند. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در مورد سازگاری زن و مرد می‌فرمایند: «الزَّوجَةُ الْمُوَافِقَةُ إِحْدَی الرَّاحَتَیْن؛ زن سازگار، یکی از دو آسایش است.» در کلام دیگر فرمودند: «الْأُنْسُ فِی ثَلَاثَه الزَّوْجَه الْمُوَافِقَه وَ الوَلَدِ الصَّالِحِ [الْبَارِّ] وَ الأَخِ الْموَافِق؛ آرامش (دنیا) در سه چیز است: همسر سازگار، فرزند صالح و نیکوکار و رفیق موافق و هم نظر».

۸ - دوری از تقاضای غیرمقدور

یکی از مشکلات رایج در خانواده‌ها، چشم و هم چشمی است، به این معنی که امکانات زندگی خودشان را با وسایل و امکانات زندگی دیگران مقایسه می‌کنند، در نتیجه انتظار و توقعشان بیشتر از توان مالی همسرشان می‌شود و این مسئله موجب احساس سرشکستگی و عدم لذّت بردن از زندگانی خود می‌شود. امیرالمومنین (علیه السلام) در این مورد می‌فرمایند: «کثْرَه السؤَالِ تُورِثُ الْمَلَال؛ درخواست زیاد، ملال به بار می‌آورد».

داستان حضرت زهرا (سلام الله علیها) در این زمینه شنیدنی و عبرت گرفتنی است. در یکی از صبحگاهان، امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند: فاطمه جان! آیا غذایی داری تا گرسنگی‌ام برطرف شود؟ پاسخ داد: نه، به خدایی که پدرم را به نبوت و شما را به امامت برگزید، سوگند که دو روز است در منزل غذای کافی نداریم. آنچه بود به شما و فرزندانم (حسن و حسین) دادم و خود از غذای اندک موجود استفاده نکردم.

امام با تأسف فرمودند: فاطمه جان! چرا به من اطلاع ندادی تا به دنبال تهیه غذا بروم؟

«فَقَالَتْ یا أَبَا الْحَسَنِ إِنِّی لَأَسْتَحْیی مِنْ إِلَهِی أَنْ تُکلِّفَ نَفْسَک مَا لَا تقْدِرُ علَیه؛ ای اباالحسن! من از پروردگار خود حیا می‌کنم چیزی را از تو درخواست نمایم که تو بر توان آن قدرت نداری».

در مورد دیگری که این داستان تکرار شد، امیرالمومنین (علیه السلام) فرمودند: چرا به من اطلاع ندادی؟ پاسخ دادند: «کان رَسُولُ اللَّهِ(ص) نَهَانِی أَن أَسأَلَک شَیئاً فَقَالَ لَا تَسأَلِی ابنَ عَمِّک شَیئاً إِن جاءَک بشَیءٍ عَفواً وَ إِلَّا فَلَا تَسأَلِیهِ؛ رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) همیشه مرا نهی فرمودند که چیزی از تو درخواست کنم و به من سفارش فرمودند: چیزی از پسرت عمویت درخواست نکن، اگر چیزی برای تو آورد، بپذیر، والا درخواست چیزی نداشته باش».

۹-  عامل تشویق

تشویق و ترغیب در خانواده، یکی از مهم‌ترین رموز رشد، نشاط، هم‌افزایی و تحکیم آن است. گاه چنان فضای تحقیر، تنبیه و سرزنش در خانواده پیدا می‌شود که جرئت اظهارنظر کردن و تکاپو را از اعضای خانواده می‌گیرد و گاه چنان تشویق‌های بی‌مورد و بیجا صورت می‌گیرد که سبب توقعات بیش از حدّ می‌شود. امیرالمومنین (علیه السلام) در عهدنامه‌ای که به مالک اشتر نخعی نوشتند، او را به ارزش‌گذاری و بها دادن به نیکان صالح فرمان دادند: «لَا یکُونَنَّ الْمُحسِنُ وَ الْمُسِیءُ عِندَکَ بِمَنزِلَةٍ سَوَاءٍ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزهِیدٌ لِأَهلِ الإِحسَانِ فِی الإِحسَانِ  وَ تدرِیبٌ لِأَهلِ الإِسَاء؛ هرگز نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان و در یک جایگاه نباشند، چرا که در این کار، بی‌رغبتی نیکوکاران در امر نیکوکاری است و ورزیدگی و شوق بدکاران برای بدی است».

۱۰-  گوش دادن به سخنان یکدیگر

زن و مرد با گوش دادن به حرف همدیگر، اهمیت و ضرورت طرف مقابل در زندگی را گوشزد می‌کنند. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «عوِّد أُذُنکَ حُسنَ الِاستِمَاعِ وَ لَا تَصغِ إِلَی مَا لَا یَزِیدُ فِی صَلَاحِکَ استِمَاعُه؛ گوش خود را به شنیدن عادت بده و به سخنانی که بر اصلاح و پاکی تو چیزی نمی‌افزاید، گوش فرا مده».

۱۱ - تن دادن به نیازهای همدیگر

یکی از نکات مهم در تحکیم و ثبات بنیان خانواده، برآورده شدن صحیح نیاز جنسی زن و مرد است. شاید علت پنهان بسیاری از طلاق‌ها، خیانت‌ها و اختلافات، ریشه در عدم پاسخ درست به این غریزه است. امیرالمومنین علی (علیه السلام) در کلام حکیمانه‌ای می‌فرمایند: «إِذَا رَأَی أَحَدُکُمُ امرَأَةً تُعجِبُهُ فَلیَأْتِ أَهلَهُ فَإِنَّ عِندَ أَهلِهِ مثلَ مَا رَأَی وَ لَا یَجعَلَنَّ لِلشَّیطَانِ إِلَی قَلْبِهِ سبِیلًا وَ لْیصرِف بَصَرَهُ عنهَا؛ هرگاه فردی از شما زنی (زیبا) را دید که او را به شگفتی واداشت، به نزد همسر خود برود؛ چرا که همسر او نیز مثل همین خصوصیات را داراست. پس اجازه نفوذ شیطان را به قلب خویش ندهد تا چشم خود را از آن زن برگرداند».

۱۲ - پرهیز از بدگمانی

هر صفتی که به اندازه و در جای مناسب مورد استفاده قرار نگیرد، به صورت معکوس عمل خواهد کرد. اصل غیرت که در نهاد مرد از سوی پروردگار متعال به ودیعه گذاشته شده، صفتی برین است؛ اما اگر این صفت دچار نوسان و افراط و تفریط شود، می‌تواند سبب بحران و اختلاف در خانواده شود. حضرت می‌فرمایند: «إِیَّاکَ وَ التَّغَایُرَ فِی غیرِ موضِعِ الْغَیرَةِ، فإِنَّ ذَلِک یدعُو الصَّحِیحَةَ مِنهُنَّ إِلَی السُّقْمِ وَ لَکن أَحکِم أَمرَهُن؛ بپرهیز که غیرت نابجا، زن سالم را به بیماری می‌کشاند و پاکدامن را به بدگمانی (و اندیشه گنهکاری). درباره آن محکم کارکن».

13- پرده پوشی عیوب

برای در امان ماندن از آسیب‌های روحی و جسمی، زن و مرد به همدیگر به عنوان پوشش و عایق در برابر آسیب‌ها نیازمندند. امیرالمومنین (علیه السلام) می‌فرمایند: «استُر عَوْرَةَ أَخِیکَ لِمَا تَعلَمُهُ فِیک؛ گناه و لغزش برادرت را بپوشان، چون آن را در خودت نیز سراغ داری».

14- بردباری

یکی از لوازم زندگی توأم با آرامش و محبّت، صبر و تحمل در طول زندگی است. زن و مرد باید با همفکری و سنجیدن تمام جوانب مسائل و مشکلاتشان، از هرگونه تک روی و خودکامگی و استبداد رأی اجتناب کنند. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «الصَّبرُ أَحسَنُ خلل [حُلَلِ] الإِیمَانِ وَ أَشرَفُ خَلَائِقِ الإِنسَان؛ صبر، نیکوترین خصلت ایمان و ارجمندترین خوی انسان است».

و نیز: «همیشه با همسرت مدارا کن و با او به نیکی همنشینی کن تا زندگی‌ات باصفا شود».