زن و مرد از نظر روحیات فرق دارند، خانواده نمونه با درک روحیات یکدیگر می‌توانند مسیر پر پیچ و خـم زندگانی را با آرامش و زندگی پشت سر بگذارند. شوهر باید به همسرش از این منظر که او امانت الهی است و فردی مستعد کمال، پیشرفت و تحول در عرصه زندگی است، بنگرد. تجملات و زیاده‌روی و اسراف، بلای جان خانواده‌های جامعه امروز مـاست. حـضرت امـیر (علیه السلام) سفارش کردند که اولاً زنان، امر ازدواج را سهل و ساده بگیرند، آنجا که فرمود: «خوش‌یمنی زن در آن است که ازدواجـش و زایمانش آسان باشد.» متأسفانه امروزه خانواده‌ها فکر می‌کنند هر چه امکانات و وسایل رفاه فرزندانشان را برآورده سازند، فرزندانی شایسته و نـیکو خواهند داشت؛ اما این خیال آنها مدّت زیادی دوام نمی‌آورد و بـا چـشم خـویش نظاره‌گر طغیان و انحراف آنها هستند؛ بنابراین با تأسی به سفارش‌های نورانی و حکیمانه امام متقیان علی (علیه السلام) زمینه را بـرای شـکوفایی گل‌های زندگی‌مان فراهم سازیم.

خانواده، ریشه و سنگ بنای جامعه بزرگ انسانی است

قرآن در این زمینه می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکم وَ أَهلیکم ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحجارَةُ عَلَیها مَلائِکةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُم وَ یفعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید. آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند (به طور کامل) اجرا می‌کنند».

در توضیح آیه می‌خوانیم: «نگهداری خویشتن، به ترک معاصی و عدم تسلیم در برابر شهوات سرکش است، و نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر و فراهم ساختن محیطی پاک و خالی از هر گونه آلودگی، در فضای خانه و خانواده است».

حق زن و فرزند تنها با تأمین هزینه زندگی و مسکن و تغذیه آنها حاصل نمی‌شود. مهم‌تر از آن، تغذیه روح و جان آنها و به کار گرفتن اصول تعلیم و تربیت صحیح است.

قابل توجه اینکه تعبیر به «قوا» (نگاهدارید) اشاره به این است که اگر آنها را به حال خود رها کنید، خواه ناخواه به سوی آتش دوزخ پیش می‌روند و شما هستید که باید آنها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کنید»

در اینجا عوامل مهم در امر خانواده را از زبان قرآن و امیرالمومنین علی (علیه السلام) بر می‌شمریم:

الف) تربیت خانواده

مهم‌ترین امر در مورد خانواده، تربیت صحیح است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أْمُر أَهلَک بِالصَّلاةِ وَ اصطَبِر عَلَیها لا نَسئَلُک رِزقاً نَحنُ نَرزُقُک وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقوی؛ خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش! از تو روزی نمی‌خواهیم؛ (بلکه) ما به تو روزی می‌دهیم و عاقبت نیک برای تقواست»

امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این زمینه می‌فرمایند: «وَ قَالَ علیه السلام لِکمَیلِ بنِ زِیادٍ النَّخَعِی یا کمَیلُ مُر أَهلَک أَن یرُوحُوا فِی کسبِ الْمکارِمِ وَ یدلِجوا فی حَاجَةِ مَن هُوَ نَائِمٌ فَوَالَّذِی وَسِعَ سَمعُهُ الْأَصوَاتَ ما مِن أَحَدٍ أَودَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِن ذَلِک السُّرُورِ لُطْفاً فَإِذَا نه الَزَلَت بِهِ نَائِبَةٌ جَرَی إِلَیهَا کالْمَاءِ فی انحِدَارِهِ حتَّی یطْرُدَهَا عَنهُ کمَا تُطْرَدُ غَرِیبَةُ الْإِبِل؛ ای کمیل! خانواده‌ات را فرمان ده که (روزها) در به دست آوردن بزرگواری (و مکارم اخلاق) بکوشند و پیوسته اهتمام کنند در قضاء حوائج مسلمانانی که خوابند (در شب‌ها). سوگند به خدایی که تمام صداها را می‌شنود، هر کس دلی را شاد کند، خداوند از آن شادی لطفی برای او قرار دهد که به هنگام مصیبت چون آب زلالی بر او باریدن گرفته و تلخی مصیبت را بزداید، چنان که شتر غریبه را از چراگاه دور سازند».

رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: «اَدَّبو أولادَکم عَلی ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبیکم وَ حُبِّ اَهلِ بیتِهِ وَ قراءَه القُرآن؛ فرزندان خود را بر سه خصال تربیت کنید: 1- محبت نبی خود ۲- محبت اهل بیت نبی (صلی الله علیه وآله وسلم) 3- و خواندن قرآن».

ب) آموزش خانواده

امیرالمومنین علی (علیه السلام) فرمودند: «مُروا أولادَکم بِطَلَبِ العِلمِ؛ اولاد خود را به فراگیری دانش فرمان دهید».

و در جای دیگر فرمودند: «عَلِّمُوا صِبیانَکمُ الصَّلَاةَ وَ خُذُوهُم بِهَا إِذَا بَلَغُوا الحُلُمَ؛ فرزندان خود را نماز تعلیم دهید، وقتی به سن بلوغ رسید (در صورت کوتاهی) مؤاخذه کنید».

ایشان خطاب به امام حسن مجتبی (علیه السلام) می‌فرمایند: «وَ أَن أَبتَدِئَکَ بِتَعلِیمِ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَأْوِیلِهِ وَ شَرَائِعِ الْإِسلَامِ وَ أَحکَامِهِ وَ حَلَالِهِ وَ حَرَامِه...؛ ابتدا خواستم (آموزش) تو را به تعلیم کتاب خداوند و بیان آن و مقررات و احکام اسلام و حلال و حرام آن آغاز کنم».

نکات اساسی آموزش در نامه 31

اگر محورهای عمده سفارش‌های امیرالمومنین علی (علیه السلام) را در مورد آموزش فرزند جوان خویش (امام مجتبی) مورد مداقّه قرار دهیم، به این نکات کلی زیر می‌رسیم:

۱-  موانع و آفت دوستی «لَا خَیرَ فِی معِینٍ مهِینٍ وَ لَا فی صَدِیقٍ ظَنِین؛ در کمک کار سست عنصر و دوست بدگمان، خیری نیست» 2- علت تأخیر اجابت دعاها «لِیَکُونَ ذَلِکَ أَعْظَمَ لِأَجرِ السَّائِل؛ تأخیر دعا برای این است که باعث بیشتر شدن پاداش درخواست کننده می‌شود» 3- تسویف، آفت موفقیت و مغتنم شمردن فرصت‌ها «بَادِرِ الْفُرصَةَ قَبلَ أَن تَکُونَ غصَّه؛ فرصت را دریاب قبل از اینکه که (از دست رود) تبدیل به غصه شود» 4- احترام به اقوام و خویشان «وَ أَکرِم عَشِیرَتَک؛ خویشانت را گرامی دار» 5- عدم اعتماد به آرزوها «وَ الِاتِّکَالَ عَلَی الْمُنَی فَإِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوکَی؛ بر آرزوها تکیه نکن که سرمایه احمقان است» 6- باز بودن باب توبه «و فتح لک باب المتاب؛ باب توبه را برای تو باز نمود» 7- راه‌های مقابله با مشکلات «فَاحْتَمَلُوا وَعْثَاءَ الطَّرِیقِ وَ فِرَاقَ الصَّدِیق؛ مشکلات را تحمل می‌کنند و جدایی را می‌پذیرند» 8- راه تقویت دل «احی قلبک بالموعظه و...؛ جانت را با پندپذیری زنده کن» 9- شرایط تحصیل علم «وَ اعلَم أَنهُ لَا خیرَ فِی عِلمٍ لَا یَنفَع؛ دانشی که سود ندارد خیری در آن نیست» 10-مسئولیت به قدر توان «فلَا تَحمِلَنَّ عَلَی ظَهْرِکَ فَوقَ طاقتک؛ بیش از توانت بر دوشت بار مگذار».

ج) فرزند مطلوب خانواده

در قرآن کریم می‌خوانیم: «وَالَّذینَ یقُولُونَ رَبَّنا هَب لَنا مِن أَزْواجِنا وَ ذُرِّیاتِنا قُرَّةَ أَعینٍ وَ اجعَلنا لِلْمُتَّقینَ إِماماً؛ و کسانی که می‌گویند: پروردگارا! از همسران و فرزندانمان مایه روشنی چشم ما قرار ده و ما را برا ی پرهیزگاران پیشوا گردان»

«قالَ الراوی هَذِهِ الْآیةُ وَ اللَّهِ خَاصَّةٌ فِی أَمِیرِ الْمُؤمِنِینَ عَلِی ع کانَ أَکثَرُ دُعَائِهِ یقُولُ رَبَّنا هَب لَنا من أَزواجِنا یعنِی فَاطِمَةَ وَ ذُرِّیاتِنا الْحَسَنُ وَ الْحسَینُ قرَّةَ أَعینٍ قالَ أَمیرُالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) وَاللَّهِ مَا سأَلْتُ رَبی وَلَداً نَضِیرَ الْوَجهِ وَ لَا وَلَداً حَسَنَ الْقَامَةِ وَ لَکن سَأَلْتُ رَبِّی وُلْداً مُطِیعِینَ لِلَّهِ خَائِفِینَ وَجِلِینَ مِنهُ حَتَّی إِذَا نَظَرتُ إِلَیه وَ هُوَ مطِیعٌ لِلَّه قرَّت بِهِ عَینِی قَالَ وَ اجعَلْنا لِلمُتَّقِینَ إِماماً قالَ نقْتَدِی بمَن قبلَنَا منَ الْمتَّقِینَ فَیقْتَدِی الْمُتَّقُونَ بِنَا مِن بَعدِنَا وَ قَالَ أُوْلئِک یجزَونَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا یعنِی عَلِی بنَ أَبِی طَالِبٍ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ علیه السلام وَ فَاطِمَةَ وَ یلَقَّونَ فِیها تَحِیةً وَ سَلاماً خالِدِینَ فِیها حَسُنَت مُسْتَقَرًّا وَ مقاماً؛ راوی می‌گوید این آیه مخصوص امیرالمؤمنین (علیه السلام) است. بیشترین دعایش همین بود که خدایا از همسرم فاطمه و فرزندانم حسن و حسین مایه چشم روشنی قرارده. حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: به خداوند سوگند هیچ‌گاه از پروردگار خود، فرزندانی خوش‌سیما و نه فرزندانی سرو قامت نخواسته‌ام؛ بلکه فرزندانی مطیع خداوند و ترسان از او خواسته‌ام تا هرگاه به فرزندم نگریستم و او را در حال اطاعت خدا دیدم، چشمانم روشن گردید. معنای ما را پیشوای متقین قرار بده این است که ما به متقین گذشته اقتدا می‌کنیم و متقین بعد از ما به ما اقتدا می‌کنند.

آنها هستند که درجات عالی بهشت در برابر شکیبایی‌شان به آنان پاداش داده می‌شود؛ یعنی علی بن ابی‌طالب فاطمه و حسن و حسین «علیهم‌السلام» و در آنجا با تحیت و سلام روبه‌رو می‌شوند».