۱-  نفس امّاره

انسان را به سوی زشتی‏ها سوق می‏دهد و اگر با عقل و ایمان مهار نشود، سبب سقوط یک‌باره انسان می‌شود. «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ» نفس آدمی بدون شک همواره به بدی امر می‏کند. (أَمَّارَهٌ به معنای بسیار امر کننده است و این همان نفس سرکشی است که انسان را به گناهان فرمان می‌دهد)

این نفس، آن‌قدر خواهش و خواسته خود را تکرار می‏کند تا انسان را گرفتار سازد. امیرالمومنین حضرت علی علیه‌السلام می‏فرمایند: «النَّفسُ الأمّارهُ المُسَوِّلَهُ تَتَملَّقُ تَمَلُّقَ المُنافِقِ، و تَتَصَنَّعُ بشِیمَهِ الصَّدیقِ المُوافِق، حتّی إذا خَدَعَت و تَمَکَّنَت تسَلَّطَت تَسَلُّطَ العَدُوِّ، و تَحَکَّمَت تَحَکُّمَ العُتُوِّ، فأورَدَت مَوارِدَ السُّوءِ»؛ نفْسِ بد فرمانِ ظاهر آرا، همچون منافق چاپلوسی می‌کند و خود را چون دوستی سازگار و دلسوز جلوه می‌دهد و همین که فریب داد و [بر انسان] دست یافت، چون دشمن مسلّط می‌شود و با خودخواهی و قلدری فرمان می‌راند و [شخص را] به جایگاه‌های بدی و هلاکت می‌کشاند.

قرآن کریم در سوره یوسف می‏فرماید: پس از آنکه برادران یوسف، بنیامین را در سرزمین مصر به جای گذاشته و به نزد پدر برگشتند و ماجرای دستگیر شدن او به اتهام سرقت بیان کردند، حضرت یعقوب به آنان فرمودند: «بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ»؛ بلکه نفس، این کار زشت را برای شما زینت داد و شما را به سوی آن کشاند.

در حدیث دیگری می‏خوانیم: بعد از نماز، از خداوند چنین بخواهید: «الهی لَا تَکِلْنِی إِلَى نَفْسِی طَرْفَهَ عَیْنٍ أَبَدا»؛ حتّى به اندازه چشم بر هم زدنی مرا به نفس خودم وامگذار.

امیرالمؤمنین درباره مهار نفس اماره به مالک اشتر چنین فرمان می‌دهند: «وَ أَمَرَهُ أَنْ یکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ یزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَات فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ اللَّهُ»؛ او را فرمان می‌دهد که نفس خود را هنگام (هیجان) شهوت‌ها درهم شکند، و آن را از طغیان‌ها بازدارد؛ زیرا نفس اماره، آدمی را سخت به بدی می‌خواند، مگر آنکه خداوند رحم کند.

در این دستور در برابر نفس اماره سه راهکار مشخص شده است:

۱-  برخورد قاطعانه با شهوات نفس (یکْسِرَ نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ)

۲-  خویشتن‌داری و صبر (یزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَات)

۳-  پناه بردن به رحمت خداوند (إِلَّا مَا رَحِمَ اللَّهُ)

۲-  نفس لوّامه

نفسی است که انسان را در هنگام گناه و معصیت ملامت و سرزنش می‏کند و سبب می‌شود انسان عاصی اقدام به توبه و عذرخواهی کند. «وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ»؛ و سوگند به نفس لوامه، وجدان بیدار و ملامتگر.

شاید مراد از این نفس، همان وجدان اخلاقی باشد. آری، انسان دارای حالتی است که در برابر انجام بدی‏ها یا کم شدن خوبی‏ها، هم در دنیا خود را ملامت می‏کند و هم در آخرت. این ملامت‏ها، همان ندامت و پشیمانی است که می‏تواند مقدّمه توبه باشد و یا بستری برای یأس و خودباختگی فراهم آورد.

۳-  نفس مطمئنّه

حالتی است مختصّ انبیا و اولیاء و تربیت‌شدگان واقعی آنان که دلبسته‏ی خدایند و در هر وسوسه و مهلکه‌ای مهار نفس به دستشان است و پیروزند. «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَهً مَرْضِیَّهً»؛ هان ای روح آرام یافته! به سوی پروردگارت بازگرد که تو از او راضی و او از تو راضی است.

نفس مطمئنه در اثر نماز و یاد خدا حاصل می‏شود و انسان به آرامش و اطمینان دست پیدا می‏کند. قرآن کریم یک‌جا می‏فرماید: «أَقِمِ الصَّلاهَ لِذِکْرِی»؛ نماز را به پادار تا به یاد من برسی و در جای دیگر می‏فرماید: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ آگاه باشید که با یاد خداوند دل‌ها اطمینان و آرامش پیدا می‏کنند.