معماری غیردینی

صحن شیران در گوشه‌ای از کاخ الحمراء در گرانادا (قرناطه) اسپانیا واقع است. اطاق‌هایی که صحن را احاطه کرده‌اند، به خاطر نقش‌برجسته‌های روکار پیچیده و مفصل آن‌ها مشهور هستند. این کاخ قلعه اسلامی برای پادشاهان عرب‌تبار اندلس در طول قرن‌های ۱۳ و ۱۴ ساخته شد.

در دوره امویان و اوایل عباسیان، شاهزادگانی از دودمان خلیفه، شماری کاخ بیابانی در سوریه و عراق بنا کردند. برخی از این کاخ‌ها مانند کاخ‌های ساسانیان، دارای شکارگاه بودند یا حمام‌هایی قبه‌دار برگرفته از ساختمان‌های نوع متأخر رومی داشتند. از این رو این کاخ‌ها آمیزه‌ای از میراث هنری غربی و شرقی را به نمایش می‌گذارند که مشخصات هنر آغازین اسلامی را تصویر می‌کنند و نیز آزادی نسبی آن را در برابر ممنوعیت‌های سنتی هنر پیکرنگاری‌ نشان می‌دهند که این ممنوعیت‌ها نه در قرآن؛ بلکه در حدیث که در قرن نهم تدوین شد، آمده بود.

ویژگی کاخ‌های اموی، موزاییک‌ها، نقاشی‌های دیواری و تمثال‌های نقش‌برجسته گچی بود که ندیمان، حیوان‌ها و حتی خود خلیفه را نشان می‌داد. قسمت زیادی از این آرایه از سنت ساسانی نشئت گرفته بود.

جهان اسلام در دوره میانی، شکوفاترین تمدن شهری که تا آن زمان دیده شده بود را پدید آورد. به هر حال، با آمدن مغول‌ها بسیاری از این‌گونه شهرها ویران شد، یا اینکه به روستا تنزل پیدا کردند و سیستم‌های آبی که این شهرها به آن وابسته بودند، ویران شد.

در زمان حکومت عباسیان، بنای سامرا که یک شهر کاملاً اداری – اجرایی بود، در صحرای نزدیک بغداد آغاز گردید؛ اما هرگز به پایان نرسید. درون سامرا ساختمانی عظیم و برج و بارودار به مساحت ۱۷۵ هکتار (۴۳۲جریب) و دارای شمار زیادی باغ وجود داشت که خود، شهری به شمار می‌رفت و شامل ادارات، مسجد، حمام‌ها و محله‌های مسکونی بود. برخی از ساختمان‌های مسکونی دارای تزیینات نقاشی پیکرنگاری بودند؛ اما در این میان بهترین کار آذینی، گچ‌بری با الگوی سراسر هندسی بر اساس موتیف‌های ترکی (آسیای مرکزی) بود. شهرهای طراحی شده‌ای مانند سامرا و الفسطاط (شهری در نزدیکی قاهره که با حفاری و خاک‌برداری شناخته شد) به خاطر لوله‌کشی آب و فاضلاب آن‌ها که به گونه کارآمدی مهندسی شده بودند، قابل توجه می‌باشند، تمام خانه‌ها دارای حمام و توالت بودند. برنامه دیگر شهرسازی دوره عباسی، ساخت شهری دایره شکل (۷۶۲) در بغداد بود که (ویژگی و مشخصات آن) در اصل از متون و توصیفات نوشتاری دانسته می‌شود؛ زیرا محل آن زیر شهر امروزین [بغداد] قرار گرفته است. این شهر مدوّر از حلقه‌های مرکزی تشکیل می‌شد که اقامتگاه، مساجد و خانواده خلیفه در حلقه مرکزی قرار داشتند. طرح اولیه این شهر، ریشه‌ای ساسانی – ایرانی دارد. بعداً مجتمع‌های کاخی شبیه آنچه در سامرا وجود دارد، در قاهره، مدینه الزهرا (اسپانیا)، شمال آفریقا و در استانبول، جایی که عثمانی‌ها در سال ۱۴۵۹ کاخ توپکپی سارایی یا کاخ موزه توپکپی امروزی را بنا کردند، ساخته شد. این سنت در قرن ۱۴م در کاخ الحمراء – متعلق به حاکمان عرب‌تبار اسپانیا – در گرانادای (قرناطه) اسپانیا نیز ادامه پیدا کرد.

آنچه به طور ویژه‌ای در اینجا قابل توجه است، صحن شیران با فواره آن است که این فواره با شیرهای سنگی آب فشان احاطه شده است.

شیران الحمراء همتایانی در ظروف برنزین و سفالین که شکل حیوان گرفته دارند و اگرچه تمثالی بودن آن‌ها، کارکردشان را در دسته هنر تزیینی قرار می‌دهد.

در ایران، آخرین بناهای بزرگ، آن‌هایی بودند که توسط صفویان بنا شدند. مساعدت صفویان در معماری غیردینی، شامل می‌شد بر پل‌ها و زمین‌های چوگان و نیز کاخ‌هایی از کوشک‌های چوبین به گونه‌ای که از طریق آن‌ها می‌شد از مشاهده فواره‌های همیشگی بهره برد و مسابقات چوگان را مشاهده نمود. بخش دیگری از کاخ، یک گالری هنری بود که شاه عباس اول آن را برای کلکسیون چینی‌اش در نظر داشت.

کاروانسرا («هان» در ترکی) ره‌آورد ویژه سلجوقیان برای هنر غیردینی است. این استراحتگاه‌ها که برای مسافران در طول‌مسیر کاروان‌ها بنا می‌شد، شامل تالاری راهرووار و محوطه‌ای برای حیوانات بود. انواع دیگری از ساختمان‌ها که در تاریخ معماری مهم هستند، عبارت‌اند از حمام‌های عمومی، بازارها، باغ‌ها و نیز آلاچیق‌های باغی، رباط‌ها یا دژهای مرزی که نمونه برجسته آن، هم اکنون تنها در تونس یافت می‌شود.

حرم‌ها و آرامگاه‌ها

آرامگاه امپراطور – جهانگیر – که در قرن ۱۷ در لاهور پاکستان بنا شد، به گونه‌ای پیچیده‌ای با انواع طرح‌ها و رنگ‌ها تزئین شده است. آنچه در اینجا مشاهده می‌شود، نمای بیرونی دیوار و یکی از چهار مناره‌ای است که باغ شامل آرامگاه امپراطور را احاطه کرده‌اند.

علی‌رغم ممنوعیت‌های اسلامی در ساختن مراقد مجلل، آرامگاه‌ها به عنوان نمادهایی از قدرت رهبران متوفی، مهم‌ترین بناهای اسلامی بعد از مساجد و کاخ‌ها هستند. گورستان‌هایی از مقبره‌های قبه‌دار که حاکمان مملوک مصر آن‌ها را در قرن ۱۵ در بیرون مصر ساختند، نمونه‌هایی از این آرامگاه‌ها هستند. تیموریان در سمرقند (اکنون در ازبکستان) گورستانی به نام «ساهی زنده» (قرن ۱۵-۱۶) بنا کردند که عبارت بود از مجموعه شکوهمندی از ساختمان‌ها با آجرکاری طرح‌دار و زیبا و گنبدهایی کاشی، مرتفع و گردن‌دار.

در ایران، در عصر فاتحان مغول، نوع خاصی از مقبره پدید آمد. آرامگاه بزرگ متعلق به قرن چهاردهم در سلطانیه دارای گنبد دو سازه‌ای است که بدون وزن افزوده، ارتفاع بسیار بیشتری به گنبد داده است و این گنبد بر روی پایه‌ای هشت‌ضلعی بنا شده است. (در اصل با برجی در هر گوشه)

برجسته‌ترین نمونه این شکل، «تاج محل» به عنوان یکی از مشهورین آرامگاه‌های اسلامی است که توسط دو معمار ایرانی در نیمه قرن ۱۷ میلادی در «اگره» هند ساخته شد.

تزیینات معماری

کاربرد کاشی رنگی در تزیینات معماری، تاریخ دور و درازی در خاورمیانه دارد. این طرح‌های پیچیده در مقرنس‌های مفصل ورودی یک مدرسه یا حوزه علمیه در اصفهان تنظیم شده‌اند.

گچ‌کاری، آجرکاری و کاشی‌کاری، به عنوان رسانه تزیینی در روکاری و توکاری تمام ساختمان‌های اسلامی استفاده شده‌اند. سلجوقیان به این مجموعه، آجر لعاب‌دار و کاشی‌ها را افزودند که بعداً مانند سفالینه‌هایشان صیقلی و منقوش شد. شهر کاشان در ایران به طور تخصصی بر این مسئله تمرکز کرده بود. تمامی نمای محراب‌ها متشکل از نوارهای ستون‌واری از کتیبه‌های قرآنی با کاشی‌های منقوش برّاق ساخته شده بودند که خود شیوه‌ای در سفالینه بود که در کاشی به کار رفت. کاشی‌ها در اشکال گوناگونی همچون ستارگان، در کنار یکدیگر بر پهنه دیوارها جای می‌گرفتند.

ویژگی هنر تیموری این بود که محراب‌ها از قطعه موزاییک‌های درخشان پوشانده می‌شدند، به گونه‌ای که در آن‌ها هر رنگی جدای از دیگر رنگ‌ها پخته می‌شد تا نهایت شدت خویش را بیابد. در قرن ۱۵ کاشی موزاییک‌کارهایی از ایران که هنوز در آن زمان مرکزی مهم در این رشته به حساب می‌آمد، تولید قطعه کاشی را در ترکیه بنا نهادند. با گسترش کارگاه‌ها در «ایزنیک»، ترک‌ها منابع دست اول خود را از کاشی‌ها در اختیار داشتند.

در ایران دوره صفویه، بیشتر ساختمان‌های جدید، پوشش باشکوهی از کاشی دریافت نمودند و بسیاری از بناهای قدیمی‌تر دوباره به همین صورت تزیین گشتند. این کاشی‌ها، کاشی‌هایی به رنگ طلایی و سبز که تا آن زمان سابقه نداشت را شامل می‌شدند؛ رنگ‌های گوناگون با هم در طرح‌ها به کار برده و پخته می‌شدند، نه اینکه مانند گذشته، جدای از یکدیگر [و در قطعه‌هایی جدا] باشند؛ اکنون نتیجه متفاوت و درخشندگی هر رنگ کمتر بود.

دیگر تزیینات معماری اسلامی، کنده‌کاری روی چوب را شامل می‌شود که گاه همراه با خاتم‌کاری با عاج در مقصوره‌ها، منابر، پنجره‌ها و درها و عناصر مختلف ساختمانی استفاده می‌شد. برجسته‌کاری روی سنگ و مرصع‌کاری مرمرین در بناهایی در اسپانیا، ترکیه و مصر (از دوره مملوک) به چشم می‌خورد.

چراغ‌های مساجد و قالی‌های رنگارنگ نماز – اگرچه خود بخشی از ساختمان نیستند – می‌توانند تزیینات معماری به حساب آیند که ساختمان را می‌پوشند و با فراهم نمودن نور و رنگ، آن را دگرگون می‌نمایند.