1- نباید توقع داشت که آیت‌الله امام خامنه‌ای به زبان اصطلاحات فلسفی و به‌صورت صریح، درباره فلسفه فرهنگ سخن بگوید و اگر چنین نبود، حضور فلسفه فرهنگ را در تفکّر ایشان منتفی دانست. مواجهه صحیح و صواب این است که ریشه‌ها و سرچشمه‌های فلسفیِ گفتارهای فرهنگی ایشان کشف شود و به این واسطه، مشخص شود که ایشان در این زمینه، چه رویکردی دارد. گفتارهای فرهنگی ایشان، اگر در یک هندسه و چیدمان منطقی قرار بگیرند و فصل‌بندی بشوند، به‌حتم اندیشه فرهنگی و حتی نظریه فرهنگی هستند؛ چنان‌که در کتاب «اندیشه فرهنگیِ آیت‌الله خامنه‌ای»، آن گفتارها در این مسیر و مدار قرار گرفتند و در نهایت، یک رهیافت در حوزه نظریه اسلامیِ فرهنگی شکل گرفت. اما کار در زمینه فلسفه فرهنگ، دشوار است؛ چون باید گفتارهای فرهنگی ایشان را از لحاظ نظری، به عقب سوق داد و مبادیِ فلسفی را یافت. ایشان به سبب اینکه در جایگاه رهبری جامعه اسلامی قرار دارد، همواره می‌کوشد اندیشه را به سوی میدان و عمل و عین سوق بدهد و گفتارش جنبه سیاستی بیابد. ازاین‌رو، تبدیل گفتار به اندیشه فرهنگی و سیاست فرهنگی، آسان‌تر از تبدیل آن به فلسفه فرهنگ است. بااین‌حال، ایشان نه گرفتار عمل‌زدگی و گسستگی از بنیان فکری می‌شود و نه در دام انتزاعی‌اندیشی و مبادی‌بسندگی می‌افتد. نه طراحی‌های فرهنگیِ فاقد ریشه‌های فلسفی، کارساز و نافع هستند و نه تأمّلات نظریِ محض و دورافتاده از عینیّت اجتماعی. ایشان میان حکومت و حکمت، جمع واقعی برقرار کرده و یک حاکمِ حکیم است؛ چنان‌که «فلسفی» می‌اندیشد و «سیاستی» سخن می‌گوید. این همان نقطه تعادلی است که باید به آن دست یافت. 2- برای فهم بهتر آنچه که بیان شد، باید اندکی درباره فلسفه فرهنگ توضیح داد. فلسفه فرهنگ، شاخه‌ای از فلسفه مضاف است که معطوف به امر است. فرهنگ، امر است؛ به این معنی که یک واقعیّت و هستی است که در جهان اجتماعی، استقرار دارد. جهان اجتماعی، خواه‌ناخواه، آغشته به فرهنگ است و درون‌مایه آن را مجموعهای از ارزش‌های هنجارشده تشکیل می‌دهد. پس فرهنگ، لایه‌ای از واقعیّت اجتماعی است و از نظر هستی‌شناسیِ اجتماعی، ماهیّت ساختاری دارد. فلسفه فرهنگ، به سلسله‌ای از پرسش‌های بنیادین پاسخ می‌دهد که در حکم اصول موضوعه علم فرهنگ یا نظریه فرهنگی هستند؛ همچنان که هر فلسفه مضافی، مقدّم بر علم است و پیش‌فرض‌های آن علم را تدارک می‌کند. البته فلسفه فرهنگ، هویّت مستقل از علم فرهنگ نیز دارد و این‌گونه نیست که بتوان آن را به فلسفه علمِ فرهنگ تقلیل داد؛ اما در عین حال، برخی پرسش‌های فلسفی درباره فرهنگ وجود دارند که علم اجتماعی، قادر به پاسخگویی به آنها نیست. این پرسش‌ها در فلسفه فرهنگ مطرح می‌شوند و آن‌گاه، علم فرهنگ می‌تواند از این پاسخ‌ها به عنوان اصول موضوعه خویش استفاده کند. پس مسئله‌های فلسفه فرهنگ، در حکم اصول موضوعه علم فرهنگ هستند. براین‌اساس، معقول نیست که ایشان در گفتارهایش به‌صورت آشکار و گسترده، به حوزه معرفتی‌ای که این‌چنین خصوصیّاتی دارد بپردازد.

3- به طور خاص، در موقعیّت‌هایی که آیت‌الله امام خامنه‌ای در معرض نقد نظریه‌های فرهنگیِ برآمده از لیبرال دموکراسی قرار می‌گیرد، بیش از همیشه، حضور ریشه‌ها و خاستگاه‌های فلسفی در اندیشه‌اش نمایان می‌شود. در این لحظه‌ها و برهه‌هاست که ایشان باید برای ابطال رویکرد معارض، به سراغ «بنیان‌ها» برود و نشان بدهد که منطق فرهنگیِ اسلامی - انقلابی، چه ماهیّت و دلالت متفاوتی نسبت به علوم انسانیِ تجدّدی دارد. این موقعیّت، متضمّن اشاره‌هایی به «مبادیِ فلسفی» است تا تمایزها و تفاوت‌های اساسی، روشن شوند. از جمله اینکه ایشان گاهی به نظریه مادیّت اخلاقی (یا مادّیّت در حوزه جهان‌بینی و سبک زندگی) اشاره می‌کند تا نشان بدهد که فرهنگِ تجدّدی، به‌شدّت این‌جهانی و بدن‌محور است و به فراتر از حیات زیستی و حیوانی نمی‌اندیشد. فلسفه زندگی در عالَم تجدّد، خوش‌باشی و لذّت و اباحه‌گری است و این‌همه، دلالت بر مادّیّت اخلاقی دارد. فرهنگ تجدّدی، تجلّی نفسانیّت جمعی در این عالَم تاریخی است و به چیزی جز خویشتن مادّی و این‌جهانی دعوت نمی‌کند. روشن است که بحث در این باره، کار علم اجتماعی نیست؛ بلکه فلسفه فرهنگ باید به میدان بیاید و درباره معنا و غایت زندگی، قضاوت کند. فردگرایی نیز که جوهره لیبرالیسم است، به حوزه انسان‌شناسیِ فلسفی مربوط است که با فلسفه فرهنگ، تلاقی و اتصال دارد. فلسفه فرهنگ، در آنجا که وارد مطالعه نسبت انسان و فرهنگ می‌شود و می‌خواهد این مسئله از لحاظ وجودی (یعنی عاملیّت و ساختار) و از لحاظ ارزشی (فردگرایی و جمع‌گرایی) مطالعه کند، باید در این باره موضع‌گیری نماید. چنین مطالعه‌ای، ذات فلسفی دارد.