سَحَری‌خوانی، روشی برای بیدار کردن مردم هنگام سحر در ماه رمضان، به‌منظور آماده‌کردن و خوردن سحری. خوش‌خوان‌های هر منطقه، بسته به باورهای خاص خود برای بیدار کردن مؤمنان از خواب، روش‌هایی گوناگون به کار می‌بردند که اساس آنها بهره‌گیری از موسیقی، شعر و صدای خوش بود و در هر منطقه نامی خاص داشت؛ مثلاً در دشتستان، پامنقلی، در بوشهر، گُم‌گُم‌سحری و دُم‌دُم‌سحری و در ابیانه، شوخونیه می‌گفتند؛ اما در بیشتر مناطق، مناجات‌خوانی، مناجات سحری، سحری‌خوانی، شب‌خوانی رمضان، پیش‌خوانی، گلدسته‌خوانی و سحرآوازی نامیده می‌شد.

در دوره‌های صفویه و قاجاریه، پادشاهان افراد خوش‌صدا را برای مناجات‌خوانی دعوت می‌کردند. مناجات‌خوانیِ سحری‌خوان‌ها بیشتر در پرده شوشتری بود؛ آنها در قدیم، پیش از مناجات، اشعار مثنوی را نیز به آواز می‌خواندند. اشعار مناجات بیشتر از کتاب‌هایی چون خزانه الاشعار و جوهری برگزیده می‌شد. افراد خوش‌صدا برحسب وظیفه‌ای که بیشتر میراثی اجدادی بود، یک یا دو ساعت مانده به اذان صبح، مناجات زیبایی را که گاهی منتخبی از اشعار شاعران ادب فارسی، به‌ویژه خواجه عبدالله انصاری بود، بر بام خانه یا در کوچه‌ها به اجرا درمی‌آوردند. مردم با این آوازها بیدار می‌شدند و به تدارک سفره سحری می‌پرداختند. در سیرجان، مُریدبون (خادم مسجد) پیش از سحرخوانی، بر بام مسجد پیش‌خوانی می‌کرد. 

در تهران قدیم، یکی از امکانات شناسایی اوقات برای ادای فرایض در ماه رمضان، همین سحرخوان‌ها بودند. در شهرها، سحرخوان‌ها در گروه‌های دو تا چهارنفره در گلدسته مسجد محل، به‌نوبت، به‌صورت تک‌صدایی یا دوصدایی، مناجات سحری را می‌خواندند. به این نوع اجرا، گلدسته‌خوانی، و به مجریان آن، گلدسته‌خوان می‌گفتند. این گروه تا نزدیک اذان صبح، کار خود را ادامه می‌دادند. گروه گلدسته‌خوان هنگامی که اذان صبح نزدیک می‌شد، ابیاتی می‌خواندند که در پایان هر بیت آن، یک صلوات بود و به این کار صلوات‌خوانی می‌گفتند. مردمی که تازه بیدار شده بودند، درمی‌یافتند که دیگر وقت کمی برای خوردن سحری دارند. نمونه اشعار صلوات‌خوان‌ها چنین بود: صلوات را خدا گفت، در وصف انبیا گفت، رسول مصطفی گفت، علی مرتضی گفت، صل علی محمد، صلوات بر محمد؛ بعد از علی حسن بود، چون غنچه در چمن بود، صل علی محمد، صلوات بر محمد. 

در سیستان جوانی تک‌خوان می‌شود و جوانان دیگر با صدای ساز و دهل برای بیدار کردن مردم می‌خوانند: تک‌خوان: روزه می‌گیره لاغر مشوی / جمع: رُمَضو الله الله رُمضو / تک‌خوان: روزه می‌خورِنو کافر مشوی / جمع: رُمضو الله الله رُمضو / جمع باهم: بی‌بی یا، برخیز و یا در بروجرد: شب خیز که عاشقان به شب زار کنند / گِرد در و بام دوست پرواز کنند / یا الله. 

نمونه‌ای دیگر از مناجات سحری‌خوانها چنین است: یا رب به حق مصطفی  / آن شافع روز جزا / بگذر ز عصیان و گناه / استغفر الله العظیم.

 در بندر گناوه و بوشهر، رسمی به نام دم‌دم سحری یا گم‌گم ‌سحری، و در جزیره خارک بوتویله اجرا می‌شود که در آن، مردم را با صدای دمّام از خواب بیدار، و در بیشتر مواقع هم‌وزن با آهنگْ اشعار دعاگونه را با آهنگی خاص تک‌خوانی می‌کنند که نمونه‌هایی از این اشعار چنین است: یا للدان، یا للدان، یا للدان، علیکم السلام یا شهر رمضان، خداوندا تو ستاری، همه خواب‌اند تو بیداری، به حق خوت (خودت) که بیداری، همه عالم نگهداری. این مراسم در شب‌های ضربت‌خوردن امیرالمومنین علی (علیه السلام) بسیار حزن‌انگیز می‌شود.

سحری‌خوانی در مناطق دیگر ایران نیز متداول است و بیشتر با سازهای محلی اجرا می‌شود که نمونه‌های آن، اجرای مقام سحری در میان اقوام کرد با نواختن طبل و دف در سقز، اجرای مقام سحری در لرستان، اجرای سحرآوازی در میان ایل قشقایی فارس و در بجنورد به همراه نواختن کرنا و نقاره و چلک‌زنی (نواختن حلب) است. آوازهای سحری‌خوانی بیشتر براساس موسیقی ردیفی بوده است. آنان زیباترین الحان را برای آوازهای سحری انتخاب می‌کردند تا بر نفوذ کلام خود بیفزایند که نمونه‌های آن، آواز چهارگاه و شور است که تقریباً در تمام مناطق ایران خوانده می‌شد.

در نقاط مختلف ایران، نشانه‌ها و روش‌هایی گوناگون برای بیدار کردن مردم در سحر وجود دارد. در تهران، سحری‌خوانی و مناجات با ریزه‌خوانی (اشعاری که به آهستگی و با صدای بم می‌خواندند) شروع می‌شد و اوج می‌گرفت و غوغای آن در همه شهر می‌پیچید.

در استهبان فارس، هرگاه سپیدی صبح به اندازه گردن شتر از سمت خراسان بالا می‌آمد ــ دو ساعت مانده به صبح ــ افرادی به پشت‌بام می‌رفتند و با خواندن اشعاری که بیشتر از خواجه عبدالله انصاری بود، مناجات می‌کردند. سحرگوها برای بیدار کردن مردم هنگام سحر، مزد مشخص و تعیین‌شده‌ای دریافت نمی‌کردند؛ ولی مردم به شیوه‌های مختلف، زحمات آنها را اجر می‌گذاشتند؛ یکی از این موارد، دادن غذای سحری به آن‌ها بوده که از اعمال نیک ماه رمضان نیز به شمار می‌آمده است، و یا در پایان ماه رمضان، در روز عید فطر به آنها ذرت، حبوبات، گندم و یا پول می‌دادند. برخی از اشخاص طبقه متوسط جامعه فقط شب عید به آنها پولی می‌دادند؛ اما عده‌ای، مبلغی را هر شب به آنها می‌پرداختند.

در نوش‌آباد کاشان برخی با خواندن اشعار مذهبی، کوچه به کوچه می‌گشتند و مردم را برای خوردن سحری آماده می‌کردند. سحرخوانان نوش‌آباد حدود یک ساعت و نیم پیش از اذان صبح، به بام منزل یا مأذنه مسجد می‌رفتند و به خواندن اشعاری در مدح اهل‌بیت (علیهم السلام) و ادعیه صحیفه سجادیه می‌پرداختند که این سحرخوانی تا ۴۵ دقیقه طول می‌کشید؛ سپس به منزل می‌رفتند و بعد از صرف سحری برمی‌گشتند و به مدت ۳۰ دقیقه دعای سحر را می‌خواندند. 

 

مناره در معماری ایرانی   

سمیرا اصغرپور سارویی