اشاره: 

یکی از مسائل مهم حول محور شخصیت رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)، سیره اجتماعی حضرت است. تبیین سیره اجتماعی پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) به عنوان الگوی مورد احترام مسلمانان در این شرایطی که جبهه کفر در برابر جوامع اسلامی ایستاده است، از اهمیت خاصی برخوردار است. به همین منظور گفتگویی را با حجة الاسلام و المسلمین دکتر حسین عبدالمحمدی، دانشیار گروه تاریخ اهل‌بیت (علیهم السلام) و ریاست مدرسه عالی تاریخ مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی انجام دادیم که در دو قسمت تقدیم حضورتان می‌شود.

با تشکر از جنابعالی به خاطر حضور در این گفتگو، همان‌گونه که می‌دانید یکی از مسائل مهم حول محور شخصیت رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)، سیره اجتماعی حضرت است. در این گفتگو مایلیم تا از نظرات جنابعالی درباره اصول حاکم بر سیره اجتماعی حضرت استفاده کنیم.

دکتر عبدالمحمدی: 

 بسم الله الرحمن الرحیم. منظور از اصول حاکم بر سیره اجتماعی این است که این اصول در کلیه تعاملات اجتماعی با جامعه ایمانی و جامعه کافران مورد توجه بوده است. به نظر بنده یکی از بهترین آیاتی که اصول حاکم بر سیره اجتماعی پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) را به روشنی و دقت مورد اشاره و تبیین قرار داده است، آیه 29 سوره فتح است. آیه مذکور این است: مُحَمَّدٌ رسول‌الله وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى‏ عَلى‏ سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً؛ محمد فرستاده خدا است و كسانى كه با او هستند در برابر كفار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند، پيوسته آنان را در حال ركوع و سجود مى‏بينى، آنان همواره فضل خدا و رضاى او را مى‏طلبند، نشانه آنان در صورتشان از اثر سجده‏ نمايان است، اين توصيف آن‌ها در تورات است، و توصيف آن‌ها در انجيل همانند زراعتى است كه جوانه‏هاى خود را خارج ساخته، سپس به تقويت آن پرداخته، تا محكم شده، و بر پاى خود ايستاده است، و به قدرى نمو و رشد كرده كه زارعان را به شگفتى وا مى‏دارد! اين براى آن است كه کافران را به خشم آورد، خداوند كسانى از آن‌ها را كه ايمان آورده‏اند و عمل صالح انجام داده‏اند، وعده آمرزش و اجر عظيمى داده است. خداوند متعال در این آیه، چهار اصل مهم از اصول حاکم بر سیره اجتماعی پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) و اصحاب پارسا و فداکار او را بیان کرده است.

به آیه مهمی اشاره کردید. طبق این آیه اگر بخواهیم اصول حاکم بر سیره اجتماعی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) را مورد اشاره قرار دهیم، باید به چه اصولی اشاره کنیم؟

دکتر عبدالمحمدی:

 اصولی که در این آیه درباره سیره اجتماعی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و اصحاب با وفا و پارسای حضرت مطرح شده این‌چنین است: آنان نسبت به کفار معاند و محارب با صلابت و سرسخت هستند و در برابر مؤمنان راستین فروتن، متواضع و مهربانند. آنان با خضوع و خشوع در پیشگاه خداوند، اعتدال در دوستی و دشمنی را رعایت می‌کنند. همچنین کوشش می‌کنند با فعالیت خود استقلال جامعه اسلامی را در ابعاد گوناگون تامین کنند تا وابسته به کفار نباشند و بتوانند عزتمندانه و شرافتمندانه زندگی کنند.

اولین جمله از آیه 29 سوره فتح این است: «مُحَمَّدٌ رسول‌الله وَ الَّذينَ مَعَهُ»، پیامبر و کسانی که با او بودند. منظور از «و الذین معه» چه کسانی هستند؟

دکتر عبدالمحمدی: 

بدون تردید منظور از این معیت و همراهی صرفاً همراهی فیزیکی نیست؛ چون ویژگی‌هایی که برای آنان ذکر شده است فراتر از همراهی فیزیکی آنان با پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) است.

چنانکه مقصود از معیت و همراهی با صادقین در آیه شریفه "یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ؛ ای کسانی که ایمان دارید! از خدا بترسید و قرین راستگویان باشید." (119 سوره توبه) فقط معیت و همراهی فیزیکی نیست؛ بلکه مقصود معیت معنوی و تبعیت است. علامه طباطبایی در تفسیر جمله کُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ می‌نویسد: خداوند به مؤمنان دستور می‌دهد صادقین را در گفتار و کردارشان پیروی کنند.

 بنابراین مقصود از «و الذین معه» اصحابی هستند که مطیع پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) بودند. برای اینکه این معنا روشن‌تر شود، اگر صلاح می‌دانید گونه‌های اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) را از منظر قرآن کریم بیان فرمایید.

دکتر عبدالمحمدی: 

خداوند متعال، اصحاب پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) را از نظر ایمان، بصیرت و پایبندی به مقررات دینی، به سه دسته تقسیم می‌کند: یک دسته، خداباوران پارسا و بابصیرت هستند. این گروه همان‌هایی بودند که در روزهای نخست بعثت آزارها وشکنجه‌های مشرکان را تحمل کردند و سختی‌های محاصره اقتصادی در شعب ابی‌طالب را به جان خریدند و دست از خدا و رسولش نکشیدند. این گروه در جنگ‌های صدر اسلام فداکاری‌های وصف‌ناپذیر کردند و برای رضای خدا حتی با عزیزان خودشان جنگیدند. 

دسته دیگر، افراد سُست ایمان و بی‌بصیرت هستند. قرآن کریم برخی از اصحاب پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) را یاد می‌کند که از بصیرت کافی نسبت به دین و ایمان راسخ بهره‌مند نبودند. از این رو، گاهی به نفع اسلام و اولیای خدا موضع می‌گرفتند و گاهی با تصمیمات نادرست، آب به آسیاب دشمن می‌ریختند. این افراد در مواقعی که خطر آنان را تهدید می‌کرد، اسلام و پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) را یاری نمی‌دادند و صحنه خطر را ترک می‌کردند. خداوند متعال از این افراد، به بیماردلان یاد می‌کند و آنان را در ردیف منافقان قرار می‌دهد.

دسته سوم، منافقین هستند. قرآن کریم در آیات متعدد از خیانت‌های آنان پرده بر می‌دارد.

بنابراین، مقصود از «والذین معه» در آیه مذکور کسانی هستند که با پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) در عقیده و عمل با او همراه بودند.

اگر مایل باشید دوباره برگردیم به همان بحث ابتدایی خودمان یعنی اصول حاکم بر سیره اجتماعی پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) بر اساس آیه 29 سوره فتح. اولین اصلی که مورد اشاره قرار داده بودید، اصل شدت و صلابت رفتاری با کفّار بود. لطفاً در این مورد توضیح دهید.

دکتر عبدالمحمدی:

 اولین اصلی که در آیه شریفه 29 سوره فتح مورد توجه قرار گرفته، شدّت و صلابت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) و اصحاب خاص، با کفار می‌باشد. البته اینجا این پرسش پیش می‌آید که آیا پیامبر و اصحاب مؤمن نسبت به همه کافران شدید و سرسخت بودند یا نسبت به گروه خاصی از آنان سرسخت بودند؟ از آیه 29 سوره فتح نمی‌توانیم پاسخ این پرسش را بیابیم؛ بنابراین، ناچاریم برای اینکه مطلب روشن شود، آیات متعددی از قرآن را که رفتار پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) را نسبت به کفار توضیح دادند، بررسی کنیم. چون قرآن یک کتاب است. از این رو، آیات محکم و متشابه آن، و مطلق و مقید آن را باید با هم معنا کنیم. ادامه دارد...