جنگ شهرها مجموعه اقدام‌هایی بر ضد مراکز حیاتی، حساس و مهم و مردم یک کشور است که دشمن به منظور از بین بردن یا تضعیف روحیه و اراده ملی مردم آن کشور انجام می‌دهد تا بتواند آن‌ها را وادار به تسلیم یا اراده خود را به آن‌ها تحمیل کند.

اصطلاح جنگ شهرها از اسفند ۱۳۶۳ و در اواسط دوره جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران رایج شد و پیش از آن با عنوان بمباران مناطق مسکونی یاد می‌شد. منظور از شهرها، مناطق مسکونی، غیرنظامی، تجاری و فرهنگی است.

جنگ شهرها، یکی از شیوه‌های بسیار مؤثر در اعمال قدرت نظامی است که با بهره‌گیری از نیروی هوایی (هواپیماهای شکاری، بمب‌افکن، بالگردها و...)، توپ‌خانه‌های دوربرد و گاهی پایگاه‌های موشکی (شامل موشک‌های کوتاه‌برد، میان‌برد یا دوربرد) و با هدف بمباران مناطق عمومی، مسکونی و اقتصادی طرف مقابل و فرسایش اراده او و تحمیل اراده خود صورت می‌گیرد. این جنگ، ریشه و مبانی روانی دارد و آن را بدترین نوع جنگ روانی دانسته‌اند. در حقوق بین‌الملل، گلوله‌باران و بمباران مناطق مسکونی ممنوع است و ارتکاب جرائم بر ضد افراد غیرنظامی، جنابت جنگی است.

جنگ شهرها به مفهوم بمباران و گلوله‌باران مناطق مسکونی از ۱۳ فروردین ۱۳۵۸ شروع شد. در این روز یک فروند بالگرد عراقی به حریم هوایی پست گمرکی بهرام‌آباد شهر مهران حمله کرد. حمله‌های هوایی و توپ‌خانه‌ای عراق همراه با درگیری‌های مرزی به ‌صورت محدود ادامه یافت و در ۱۷ فروردین ۱۳۵۹ براثر آتش سنگین توپ‌خانه عراق، پانزده نفر از غیرنظامیان در قصرشیرین زخمی شدند.  

هجوم سراسری ارتش عراق به ایران با تهاجم هوایی در ساعت ۱۴ روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ به تهران و سایر شهرهای کشور آغاز شد. علاوه بر هواپیماها، توپ‌خانه‌های دوربرد دشمن نیز شهرهای مرزی ایران را زیر آتش قرار دادند. 

از روزهای آغازین جنگ، بسیاری از شهرهای ایران از جمله آبادان، خرمشهر، دزفول، ایلام، مهران، دهلران، اندیمشک و شوش، هدف حمله هوایی و گلوله‌باران توپ‌خانه‌ای و موشکی ارتش عراق قرار گرفتند. بامداد ۱۷ مهر ۱۳۵۹، با اصابت سه‌ فروند موشک فراگ ۷ به مناطق مسکونی شهر، جنگ بُعد تازه‌ای یافت. این نوع حمله‌ها از آن به بعد، به یکی از راهبردهای اصلی نظامی رژیم بعث تبدیل شد. 

معمولاً عراق با شروع هر عملیات ایران، حمله به شهرها را در تلافی جبهه‌های جنگ آغاز می‌کرد. اهداف عراق از به‌کارگیری جنگ شهرها، تضعیف اراده مردمی، خنثی کردن عملیات‌های موفقیت‌آمیز ایران یا جبران شکست‌های خود، کاهش توان اقتصادی ایران، واداشتن ایران به مذاکره و پایان دادن به جنگ، کاهش اعزام نیروهای مردمی به جبهه‌های جنگ، تشدید جنبه فرسایشی جنگ، افزایش میزان نفوذ قدرت‌های بزرگ در جنگ و افزایش زمینه‌های مداخله در جنگ ایران و عراق بود. 

هم‌زمان با عملیات بیت‌المقدس که از ۱۰ اردیبهشت تا ۳ خرداد ۱۳۶۱ در منطقه غرب کارون انجام شد، توپ‌خانه عراق، آبادان را زیر آتش گرفت و نیروی هوایی عراق اولین‌بار به سمت خارک هجوم برد. پس از عملیات بیت‌المقدس و آزادسازی خرمشهر، شهرهای مرزی از پیرانشهر تا خرمشهر زیر آتش شدید دشمن قرار گرفت. شهرهای ایلام و کرمانشاه نیز مورد حمله قرار گرفتند. با آغاز عملیات رمضان در ۲۲ تیر ۱۳۶۱ در شرق بصره، نیروی هوایی عراق در طول هشت روز، هفده بار به شهرهای ایران حمله کرد.

عراق قصد داشت با جلوگیری از صدور نفت، اقتصاد متکی به نفت ایران را فلج کند و مردم را که بزرگ‌ترین پشتوانه برای ادامه نبرد با متجاوز بودند، از پشتیبانی جنگ باز دارد. به این شکل عراق می‌خواست ایران را از پافشاری بر مواضع خود باز دارد و ناچار به قبول آتش‌بس کند. در سال ۱۳۶۲ موشک‌های میان‌بُرد به کار گرفته شدند. 

حمله به شهرهای مرزی ایران مکرر انجام می‌شد؛ اما ایران به منظور رعایت اصول اخلاقی، انسانی و دینی خود و محترم شمردن قوانین بین‌المللی از مقابله‌به‌مثل خودداری می‌کرد.

تا اواخر ۱۳۶۲ و تا پیش از عملیات خیبر، این راهبرد غیرانسانی عراق ادامه داشت و ایران همچنان خویشتن‌داری می‌کرد؛ ولی با تداوم حمله‌های عراق، امام خمینی در ۱۸ بهمن ۱۳۶۲ موافقت خود را با مقابله‌به‌مثل محدود علیه مراکز صنعتی، سیاسی و نظامی عراق اعلام کردند و ایران برای اولین‌بار در ۲۴ بهمن ۱۳۶۲ شهرهای بصره، مندلی و خانقین را هدف حمله‌های توپ‌خانه‌ای قرار داد. بعد از این حمله‌ها، قراردادی مبنی بر قطع حمله به شهرهای غیرنظامی بین دو کشور بسته شد؛ اما در اوایل خرداد ۱۳۶۳ عراق دوباره به شهرهای مرکزی و جنوبی ایران حمله کرد. در نتیجه رئیس‌جمهوری ایران، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، در ۱۵ خرداد ۱۳۶۳ اعلام کرد که جمهوری اسلامی ناگزیر است مقابله‌به‌مثل کند و در پی آن، شهرهای مرزی عراق از جمله بصره، با توپ‌خانه هدف قرار گرفتند. بعد از مقابله‌به‌مثل ایران، به درخواست دبیرکل سازمان ملل و با موافقت ایران و عراق مقرر شد که از ۲۲ خرداد هیچ‌یک از دولت‌ها به مناطق مسکونی یکدیگر تعرض نکنند؛ اما عراق بارها این توافق را زیر پا گذاشت. پنجم اسفند ۱۳۶۲ پس از عملیات خیبر که از ۳ اسفند در هورالهویزه آغاز شده بود، حمله‌های عراق به مناطق مسکونی با موشک‌باران خرم‌آباد آغاز شد.

رژیم عراق در پی ناکامی در منطقه عملیاتی خیبر و تغییر توازن قوا به نفع جمهوری اسلامی ایران، از اواسط اردیبهشت ۱۳۶۳ رویه جدیدی را با حمله به کشتی‌های باری و نفتکش‌ها در خلیج‌فارس آغاز کرد.

مرداد ۱۳۶۳ سرهنگ قذافی، رهبر لیبی، یک سکوی پرتاب موشک "اسکاد بی" به همراه سی فروند موشک به ایران هدیه داد. سی موشک هم از کره شمالی خریداری شد و یک وبگاه پدافند هوایی سام هم از لیبی گرفته شد. 

ایران در ۸ بهمن ۱۳۶۳ در مورد نقض توافق عدم تعرض به مناطق مسکونی توسط عراق به سازمان ملل اعتراض کرد که نتیجه‌ای نداشت. در برابر حمله‌های عراق به شهرهای ایران، در سال ۱۳۶۳ ایران برای اولین‌بار کرکوک و بغداد را هدف موشک‌های خود قرار داد تا عراق را از حمله به شهرهای ایران بازدارد. این حمله‌ها تا پایان جنگ ادامه داشت.

ارتش عراق با مجهز شدن به میگ‌های ۲۵ ساخت شوروی، توانست در تیر ۱۳۶۳ دیوار صوتی در تهران را بشکند..

جنگ شهرها از سال ۱۳۶۳ تا ۱۳۶۷ به هفت مرحله تقسیم می‌شود. مرحله اول از اسفند ۱۳۶۳ تا ۱۷ فروردین ۱۳۶۴ است. در این مرحله، در پاسخ حمله‌ عراق به تهران، اولین موشک ایران در ۲۳ اسفند ۱۳۶۳ به بانک رافدین در بغداد اصابت کرد.

مرحله دوم از ۵ خرداد ۱۳۶۴ آغاز شد. مرحله سوم هم‌زمان با عملیات‌های کربلای ۴ (۳ تا ۵ دی ۱۳۶۵ در ابوالخصیب) و کربلای ۵ (۱۹ دی تا ۲ اسفند ۱۳۶۵) آغاز شد و تا ۳۰ بهمن ۱۳۶۵ ادامه یافت. مرحله چهارم در ۱۸ فروردین ۱۳۶۶ هم‌زمان با عملیات کربلای ۸ (۱۸ تا ۲۲ فروردین ۱۳۶۶) شروع شد و تا اوایل شهریور ۱۳۶۶ ادامه یافت. مرحله پنجم از ۱۸ شهریور ۱۳۶۶ و در آستانه سفر خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل سازمان ملل متحد به تهران برای واداشتن ایران به پذیرش قطعنامه ۵۹۸ آغاز شد و تا ۲۷ آبان ادامه یافت. مرحله ششم از ۸ اسفند ۱۳۶۶ با بمباران شدید تهران آغاز شد و ۱۱ اسفند حمله‌های موشکی آغاز شدند. مرحله هفتم از ۲۱ فروردین ۱۳۶۷ شروع شد و تا پایان این ماه ادامه داشت.

اوایل بهمن ۱۳۶۳، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای اعلام کرد: «از این پس، در قبال هر حمله به مردم کشورمان، به همان‌گونه پاسخ خواهیم گفت و چنانچه صدام حسین تهدیدات خود را به اجرا درآورد، به ‌طور قطع شهرهای خانقین، بصره و مندلی را بمباران خواهیم کرد. ما صادقانه مراتب تأسف خود را به اطلاع مردم این سه شهر می‌رسانیم و از آنان می‌خواهیم که به‌سرعت شهرهای مزبور را ترک نمایند.».

پیش از آغاز عملیات بدر، عراق در ۱۳ اسفند ۱۳۶۳ به کارخانه لوله‌سازی شرکت نفت اهواز حمله کرد و در یک هفته، به ده شهر حمله کرد..

در سال ۱۳۶۴ بر تراکم و تعداد حمله‌های عراق افزوده شد و شهرهای مرکزی ایران چون اراک، قزوین و قم و شهرهای حاشیه جنوبی دریای خزر چون رشت، چالوس و نوشهر هم هدف تجاوز هواپیماهای عراقی قرار گرفتند.

شورای امنیت سازمان ملل متحد، در بیانیه‌ای خواستار توقف حمله به شهرها، خودداری از کاربرد سلاح شیمیایی و حفظ امنیت خطوط هوایی بین‌المللی شد.

بهار ۱۳۶۴ سوءقصدی به امیر کویت شد. پس از این اتفاق، عراق به بهانه همکاری ایران در این سوءقصد، ۲۳۴ بار در خرداد به ایران حمله کرد. پس از عملیات والفجر ۸ که از ۲۰ بهمن تا ۱ اسفند ۱۳۶۴ در فاو انجام شد، در‌ ۱ اسفند ۱۳۶۴ هواپیمای مسافربری حامل شیخ‌ فضل‌الله محلاتی به همراه هشت نفر از نمایندگان مجلس در شمال اهواز مورد اصابت موشک‌های عراق قرار گرفت.

حملات عراق در سال ۱۳۶۵ نیز ادامه داشت. ایران نیز در تیر و مرداد ۱۳۶۵ به کرکوک و بغداد موشک‌هایی شلیک کرد. در ماه‌های شهریور، مهر و آبان ۱۳۶۵ مناطق صنعتی، کارگری، اقتصادی و نفتی و نیز شهرها و مناطق مسکونی و مناطق عملیاتی، زیر شدیدترین بمباران‌های دشمن قرار گرفتند..

پس از عملیات کربلای ۵  عراق ۲۶ حمله موشکی به ایران انجام داد. شوروی با تجهیز عراق، نقش زیادی در افزایش حمله‌های هوایی عراق به شهرهای ایران داشت و پس از سفر وزیر خارجه ایران به شوروی در اسفند ۱۳۶۵، حملات به‌ شدت کاهش یافت. 

با شروع عملیات کربلای ۵، روز ۱۹ دی ۱۳۶۵ جنگنده‌های عراقی، سوسنگرد و دزفول را بمباران کردند. از اوایل سال ۱۳۶۵ شوروی هواپیمای مدرن سوخو ۲۲ را هم در اختیار ارتش عراق قرار داده بود.

سال ۱۳۶۶ عراق حمله‌های شیمیایی خود را به ایران آغاز کرد. در فروردین، در خرمشهر از بمب‌های سیانوری استفاده کرد. در اردیبهشت نیز در بانه از بمب‌های شیمیایی استفاده کرد. در تیر، سردشت را بمباران شیمیایی کرد که ۴۵۰۰ نفر مجروح و ۳۰ نفر به شهادت رسیدند. پس از این واقعه، بمباران شهرها نیز از سر گرفته شد و تا پایان تابستان افزایش یافت. این روند تا دی‌ماه سیر نزولی پیدا کرد؛ اما در بهمن و اسفند دوباره شدت یافت. در اسفند نوزده بار به مناطق مختلف حمله موشکی کرد. دوازدهم اسفند برای اولین‌بار تهران هم هدف موشک‌های دوربرد عراق قرار گرفت.

در فروردین ۱۳۶۷ نیز حمله‌های موشکی شدت بیشتری یافت. پس از قبول قطعنامه نیز حمله‌های هوایی به شهرهای ایران تا ۱۹ مرداد ۱۳۶۷ ادامه داشت..