علی محمدی ضیاء

بی‌تردید، وقوع انقلاب اسلامی ایران در پایان قرن بیستم یکی از رویدادهای مهم جهان است که علاوه بر تأثیرات داخلی و تغییر و تحول در ساختار کشور، در ابعاد خارجی نیز آثار گسترده‌ای داشته است. دستاوردهای بین‌المللی انقلاب اسلامی به اندازه‌ای است که هیچ اندیشمندی نمی‌تواند آن را انکار کند و به سادگی از کنار آن بگذرد. دامنه این دستاوردها آن چنان فراگیر است که جای‌جای دنیا و کشورهای مختلف از آسیای جنوب شرقی تا افریقا و امریکای لاتین را دربر می‌گیرد. از سویی، فرای از این تأثیرگذاری، انقلاب اسلامی عرصه نظام بین‌الملل و قواعد و روابط حاکم بر آن را نیز دستخوش تحول قرار داد و اصول و روابط حاکم بر آن را به چالش کشید و نگاه و اندیشه‌ای الهی و معنوی را در این عرصه مطرح کرد. تأثیرات انکارناپذیری که در سخنان «مارگارت تاچر» نخست وزیر وقت انگلستان کاملاً قابل مشاهده است:

«ما غربی‌ها در دهه 1980 از وسایل نظامی و ابزار جنگی شوروی و اقمارش واهمه نداریم؛ زیرا اگر بلوک شرق و اعضای پیمان ورشو مجهز به سلاح‌های نظامی بوده و به ادوات مخرب و ویرانگر مسلح می‌باشند، ما نیز به سلاح‌های مدرن و پیشرفته مسلح و مجهز هستیم؛ اما از حضور فرهنگ اسلامی انقلاب ایران می‌ترسیم» (روزنامه پیام انقلاب: 27 /11/1359).

بررسی دستاوردهای بین‌الملل انقلاب اسلامی، با شناخت نظام بین‌الملل امکان‌پذیر است. این نظام متشکل از ساختار و مجموعه‌ای از روابط است که دولت‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مردمی، کنشگران اصلی آن بوده، در چهارچوب قواعد و ساختار این نظام رفتار می‌کنند. در این عرصه نظریاتی چون «ساختارگرایی» و «ساختار کارگزار» به نقش هر یک از ساختار نظام بین‌الملل و کارگزاران آن یا هر دو عامل در نظام بین‌الملل پرداخته، و آن را بررسی می‌کنند.

از میان این رویکردها، در پژوهش حاضر کوشیده‌ایم در چهارچوب نظری ساختار کارگزار، به نقش و دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه بین‌المللی با تکیه بر رویکرد تأثیرگذاری کارگزار (انقلاب اسلامی) بر ساختار (نظام بین‌الملل) اشاره شود.

از سویی دیگر، در حوزه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل، یکی از سطوح تحلیل، بررسی موضوعات در دو سطح تحلیل جهانی و منطقه‌ای است. این سطح تحلیل که حاکی از تفاوت دو عرصه جهانی و منطقه‌ای از نظر دامنه فراگیری، تفاوت ماهوی مسائل و اختلاف در روابط و مناسبات حاکم در این دو عرصه است، به شناخت هرچه بهترِ موضوعات بین‌الملل کمک می‌کند. بر اساس این ساختار نظری، پژوهش پیش رو نیز که درباره دستاوردها و تأثیرات بین‌المللی انقلاب اسلامی است، برای آنکه ابعاد آن به نحو مطلوبی ارزیابی شود، در دو سطح جهانی و منطقه‌ای بررسی شده، دستاوردهای آن تبیین می‌شود.

1- دستاوردهای انقلاب اسلامی در عرصه جهانی

تأثیرات جهانی انقلاب اسلامی، به آموزه و تعالیم آن باز می‌گردد. این انقلاب تنها خواست مردم یک منطقه از جهان نبود که محدود به آن شود؛ بلکه با طرح تعالیم اسلام و اهل بیت علیهم السلام، ابعاد جهانی و فرا منطقه‌ای یافت و با گذر از مرزهای ملی و منطقه‌ای آوازه‌اش جهانی شد و دستاوردهای آن سراسر دنیا را فراگرفت.

 -1-1 احیای دین و معنویت

انقلاب اسلامی بر پایه ارزش‌های دینی شکل گرفت و در جهانی که معیار روابط میان دولت‌ها منافع مادی و جدایی اخلاق و دین از سیاست بود، ارزش‌های جدید غیر مادی همچون معنویت و اخلاق را به عنوان گفتمان جدید در نظام بین‌الملل مطرح کرد تا اندازه‌ای که «دانیال پاییز» از سیاست‌مداران مطرح امریکایی به این موضوع اعتراف کرده، با اشاره به نقش احیاگری دینی انقلاب اسلامی گفت: «باید اعتراف کنیم که تا پیش از انقلاب اسلامی، ما برای افکاری دینی و مذهبی هیچ جایی باز نکرده بودیم» (روزنامه جمهوری اسلامی: 20/09/1386)

ایدئولوژی انقلاب اسلامی به دلیل دینی بودن آن، از ابعاد گوناگون خداپرستی و ایمان، استقلال، برابری، آزادی و عدالت برخوردار است. این نکته که بیانگر ارائه یک راه جدید در اداره کشورها و روابط خارجی آن‌هاست، توانسته در سال‌های پس از پیروزی انقلاب، طرف‌داران بی‌شماری از توده‌های مردم تا نخبگان و حتی نخبگان سیاسی در سراسر جهان بیابد. این دیدگاه در نقاط مختلف جهان چالش‌های جدی برای غرب ایجاد کرد و به مرور زمان، بر شدت آن افزوده شد. بدین ترتیب، ماهیت، ایدئولوژی و رهبری انقلاب اسلامی توانست در نقاط مختلف جهان، به ویژه جهان اسلام، حرکت‌های اصول‌گرایی اسلامی پدید آورد یا حرکت‌های منفعل قبلی را فعال سازد. (ملکوتیان، 1384: 57-58).

انقلاب اسلامی دین و معنویت را در سطح جهان احیا کرد و به رقیبی جدی برای ایدئولوژی‌های مادی‌گرای غربی در جهان تبدیل شد، به طوری که هفته نامه فرانسوی لویوئن اذعان می‌کند با شکل‌گیری انقلاب اسلامی در ایران، اسلام‌گرایی در فرانسه رشد فزاینده‌ای داشته است. (حاجتی، 1384: 383).

پروفسور محمدحسین هدی، اندیشمند مسلمان مقیم اتریش نیز در این باره می‌گوید: «اگر بنا باشد تاریخی را برای احیای هویت دینی در جهان معاصر در نظر بگیریم، آن تاریخ 1979م است؛ یعنی مقارن با پیروزی انقلاب اسلامی ایران که خیزش عظیمی برای تفکرات دینی در تمام ادیان به وجود آمده است و انقلاب اسلامی ایران موجب احیای تفکر دینی در جهان گشت» (همان: 59).

 -1-2 گسترش اسلام سیاسی

انقلاب اسلامی ایران با هدف تأسیس نظام برخاسته از اسلام و اجرای اصول اسلامی در تشکیل حکومت و نفی ساختار و اصول حاکم بر نظام‌های غربی، پا به عرصه جهان گذاشت. این انقلاب، جدایی دین از سیاست را رد کرد و به دنبال احیای دین و اصول اخلاقی در عرصه اجتماع، سیاست و حکومت برآمد. همچنین، انقلاب اسلامی ضمن احیای ارزش‌های اسلامی، تفکر اسلام سیاسی را در سراسر جهان احیا کرد، به طوری که برخی اندیشمندان مسلمان، ازجمله "احمد هوبر" به این موضوع چنین اشاره می‌کند: «امام خمینی با طرح ابعاد واقعی اسلام، مسلمانان را سیاسی کرده و اندیشه و تفکر سیاسی را در میان مسلمانان ایجاد و بسط داده است» (هوبر، 1370: 76).

از آنجایی که مبانی و اصول حاکم بر اسلام سیاسی در تعارض با اصول حاکم بر غرب است، این امر موجب هراس غرب از آن شده است. اما این هراس تنها ناشی از ریشه‌های مذهبی آن نیست؛ بلکه بیشتر ناشی از ریشه‌های سیاسی اسلام است و هسته اصلی برداشت از اسلام، نگرانی عمیق درباره تلفیق دین و سیاست است (جرجیس، 1385: 28)

از این رو، تضاد مبانی فکری غرب با ایران باعث شد که آن‌ها با عنوان بنیادگرایی اسلامی، در مقابل اسلام سیاسی موضع بگیرند و آن را تهدیدی برای منافع و مبانی فکری خود تلقی کنند؛ پس به این نتیجه رسیدند که باید اسلام‌گرایان سیاسی را سرکوب کنند؛ از این رو امریکا و غرب با حمایت از رژیم‌های سکولار در منطقه و رسانه‌های خود، تبلیغات گسترده‌ای مبنی بر اینکه اسلام‌گرایان، خشونت‌گرا و ضدغرب هستند آغاز کردند تا با این کار بتوانند از گسترش اسلام سیاسی شیعی در منطقه و جهان جلوگیری کنند. این در حالی است که اندیشه امام خمینی و انقلاب اسلامی تأثیر خود را بر تغییر نگرش‌ها، ایدئولوژی و مبانی فکری آزادی‌خواهان مسلمان گذاشت و افق تازه‌ای به رویِ مسلمانان و به وِیژه شیعیان گشود.