اشاره:

در آستانه فرارسیدن اربعین حسینی و با توجه به ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تمدنی راهپیمایی اربعین، سایت سخن تاریخ تصمیم گرفت تا در این زمینه گفتگویی را با حجت الاسلام و المسلمین دکتر ناصر رفیعی، ریاست مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی انجام دهد. ایشان علی‌رغم ضیق وقت، مثل همیشه با روی باز از این گفتگو استقبال کرد که حاصل آن را تقدیم حضورتان می‌کنیم:

گفتگو از: حجت الاسلام والمسلمین سید مجتبی اوصیاء، معاون پژوهش مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی و مدیر سایت سخن تاریخ

سخن تاریخ: با عرض سلام و سپاس بابت وقتی که در اختیار ما و خوانندگان عزیزمان قرار دادید، به عنوان اولین پرسش بفرمایید که مسئله زیارت قبور معصومان (علیهم‌السلام) در روایات ما چقدر مورد تاکید قرار گرفته است؟

دکتر رفیعی:

بسم الله الرحمن الرحیم. بنده هم عرض سلام دارم خدمت جنابعالی و خوانندگان محترم و این ایام را تسلیت و تعزیت عرض می‌کنم. از سایت علمی و پر تلاش سخن تاریخ و معاونت پژوهش مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی به خاطر انجام این گفتگو تشکر می‌کنم. در پاسخ به پرسشتان باید بگویم که اصل زیارت قبور معصومان (علیهم‌السلام) و اهمیت به حضور در حرم مطهرشان، مورد تاکید فراوان روایات ماست. حدیثی از امام رضا (علیه‌السلام) در جلد اول بحار صفحه 116 آمده است که می‌فرمایند: «إِنَّ لِکُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِی عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِیعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ اَلْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ اَلْأَدَاءِ زِیَارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ وَ تَصْدِيقاً بِمَا رَغِبُوا فِيهِ كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ .»؛ یعنی هر امامی بر عهده دوستانش یک عهدی دارد که یک نشانه وفای کامل به این عهد، زیارت قبور آنان است. هرکسی که از روی رغبت و میل به زیارت این قبور پاک برود، معصومان (علیهم‌السلام) در روز قیامت شفیع آنان می شوند.

پس اصل زیارت قبور معصومان (علیهم‌السلام)، اصل مورد تاییدی است. خداوند رحمت کند مرحوم علامه امینی را که سفری 4 ماهه به سوریه داشت. در کتابخانه شهر حلب، یکی از آقایان اهل سنت جلوی ایشان را گرفت و گفت من از برخی از بدعت‌های شیعیان نظیر عزاداری برای امام سوم (علیه‌السلام) و سجده بر تربت ایشان و... تعجب می‌کنم. علامه می‌گوید من تعجب کردم که این‌چنین شبهه‌ای در ذهن این افراد است؛ لذا تصمیم به نوشتن کتابی گرفت با نام: «سیرتنا و سنتنا» که با نام: «سیمای شیعه در رفتار پیامبر» ترجمه شده است. ایشان در این کتاب می‌کوشند تا اثبات کنند که عزاداری برای امام سوم (علیه‌السلام)، سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله) است و بدعت نیست؛ چرا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز خود به زیارت قبور افرادی مانند حمزه (علیه‌السلام) می‌رفتند.

سخن تاریخ: چرا زیارت اربعین برای هیچ معصومی غیر از امام حسین (علیه‌السلام) نقل نشده است؟

دکتر رفیعی:

همان‌گونه که اشاره کردید، زیارت اربعین برای هیچ معصومی غیر از امام حسین (علیه‌السلام) نقل نشده است. درباره زیارت اربعین برای امام حسین (علیه‌السلام) سه نقل وجود دارد. یک نقل اینکه جابر بن عبدالله انصاری زیارتی را خوانده است. نقل دیگر روایتی است از امام صادق (علیه‌السلام) که کیفیت زیارت جد بزرگوارشان را به صفوان می‌فرمایند و نقل سوم هم روایتی از امام حسن عسکری (علیه‌السلام) است که علامات مومن را پنج نشانه می‌داند که یکی از آن‌ها، قرائت زیارت اربعین است. تعبیر مقام معظم رهبری این است که چون در روز عاشورا اجازه داده نشد تا قیام امام حسین (علیه‌السلام) ترویج شود، اهل بیت (علیهم‌السلام) اربعین را فرصتی برای ترویج قیام عاشورا به شمار آورده و آن را گرامی داشتند. در واقع منظور ایشان این است که اربعین روز یادآوری حماسه و شهادت و ایثار است.

سخن تاریخ:  از لحاظ تاریخی آیا اربعین اول درست است یا اربعین دوم؟

دکتر رفیعی:

در این مورد باید گفت که اختلاف‌نظر وجود دارد. منابع کهن که خودم هم آن را قبول دارم، اربعین اول (20 صفر 61) را قبول دارند. به عنوان مثال ابوریحان بیرونی در کتاب «الآثار الباقیه» و همین‌طور شیخ مفید و سید بن طاوس و دیگران، بر این قول صحه می‌گذارند.

برداشت بنده این است که این شبهه که در باره اربعین مطرح شده و مرحوم شهید مطهری هم به آن پروبال داده است، بیشتر از مرحوم حاجی نوری نشئت گرفته است. البته هیچ اشکالی هم ندارد. نظری است که مطرح شده است. ولی مرحوم سید محسن امین معتقد است که کاروان حسینی تا دهم صفر در شام بودند و از دهم تا بیستم صفر نیز به راحتی به کربلا رسیدند. باید توجه داشت که راه‌های قدیم به راه‌های سلطانی معروف بوده است. راه سلطانی مخصوص حاکمان و پیک‌های مخصوص بوده که راه‌های رسیدن به مناطق دیگر را تسهیل می‌کرد. ضمن اینکه باید توجه داشت که راه رسیدن از شام به کربلا به مانند راه رسیدن از کربلا به شام نبود. یزید دستور داده بود که آنان را به سهولت ببرند و حتی نعمان بن بشیر را به عنوان همراه برای آنان قرار داد. به هر حال بنده معتقدم که کاروان اسرا همان اربعین اول، به کربلا برگشتند و وجه عزاداری هم همین مسئله است. 

سخن تاریخ: سابقه برگزاری راهپیمایی اربعین به چه زمانی برمی‌گردد؟

دکتر رفیعی:

در روایات ما مسئله‌ای وجود دارد با نام: «مشی و پیاده رفتن» به سمت مسجد و یا زیارتگاه‌ها که به عنوان علائم مومن و یا امتیازات آنان به شمار می‌آید. به عنوان نمونه باید به امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) اشاره کرد که بارها با پای پیاده به حج رفتند. در تاریخ ایران هم داریم که مثلاً شاه عباس صفوی با پای پیاده به مشهد مشرف شد.

نکته دوم اینکه وقتی شما به روایات زیارت امام حسین (علیه‌السلام) نگاه بیندازید، در آن آمده است که هر قدم زائر امام حسین (علیه‌السلام)، ثواب حج را دارد. کلمه «هر قدم» نشان می‌دهد که پیاده‌روی برای زیارت امام حسین (علیه‌السلام) موضوعیت دارد.

در خصوص اربعین هم اولین پیشینه‌اش به اهل بیت (علیهم‌السلام) بر می‌گردد و همین‌طور جناب جابر بن عبدالله انصاری که با پای پیاده به کربلا رفته بود. همین می‌رساند که این مسئله در عراق آرام‌آرام مرسوم شد و علمای بزرگی مانند آخوند خرسانی، شیخ انصاری، آیت الله العظمی خویی و سایر علما به این اقدام دینی، عمل می‌کردند.   

سخن تاریخ: کارکرد فرهنگی و تمدن راهپیمایی اربعین را چگونه تحلیل می‌فرمایید؟

دکتر رفیعی:

در تمدن‌ساز بودن اربعین، نمی‌توان هیچ شکی داشت. آثار فرهنگی و تمدنی راهپیمایی اربعین به اندازه‌ای است که حتی آنتوان بارای مسیحی هم راهپیمایی اربعین را انجام داده است. حتی اهل سنت و یا غیر مسلمانان هم این سنت را انجام داده و می‌دهند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای فرهنگی و تمدنی راهپیمایی اربعین، تعظیم شعائر الهی است. افزون بر این باید به کارکردهای دیگری نظیر: تمرین صبر و پایداری، تقویت اراده و عزم، تقرب به خداوند، تقویت توحید، تربیت نفوس در پرتو امام حسین (علیه‌السلام)، تقویت توکل و مانند آن نیز به صورت خلاصه اشاره کرد.

البته یک گلایه جدی وجود دارد و آن هم اینکه چرا از این ظرفیت عظیم، برداشت‌های فرهنگی و تمدنی بیشتر نمی‌شود؟ الان به گونه‌ای شده است که وقتی نام اربعین می‌آید، ذهن‌ها به سمت موکب، جای خواب و.... معطوف می‌شود. این در حالی است که در سفر حج، از این امکان برای تبلیغ استفاده فراوانی می‌شود و دولت عربستان بیشترین بهره را از این موسم می‌برد. چرا ما شیعیان از این ظرفیت بزرگ بهره نمی‌بریم؟!

سخن تاریخ: پرسش دیگری که در امتداد پرسش قبلی پیش می‌آید، این است که کارکرد سیاسی و اجتماعی راهپیمایی اربعین چیست و اصولاً نقش این راهپیمایی برای ایجاد همگرایی بین ادیان چگونه است؟

دکتر رفیعی:

باید توجه داشت که در این اجتماع عظیم، ملیت‌های گوناگونی حضور پیدا می‌کنند و طبیعتاً یکی از کارکردهای راهپیمایی اربعین، گفتگوهایی است که بین اینها صورت می‌گیرد. به نظر بنده در گام اول، بهترین فرصت است برای آشنایی درون شیعی. در گام دیگر، آشنایی بیشتر با جریان‌های معاصر مثل فاجعه نسل‌کشی صهیونیست‌ها در غزه که این موکب‌ها بهترین مکان و وسیله می‌باشند برای تحلیل و تبیین ابعاد جنایت صهیونیست‌ها و مظلومیت فلسطینی‌ها و همین‌طور مکانی باید باشد برای فریاد زدن ظلم ظالمان زمانه و به تعبیر شهید مطهری، شمرهای زمانه. این جمله معروف امام حسین (علیه‌السلام) که می‌فرمایند: «مَنْ رَأَى سُلْطَاناً جَائِراً مُسْتَحِلًّا لِحُرُمِ اللهِ نَاكِثاً لِعَهْدِ اللهِ مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اللهِ یَعْمَلُ فِی عِبَادِ اللهِ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ ثُمَّ لَمْ یُغَیِّرْ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ كَانَ حَقِیقاً عَلَى اللهِ أَنْ یُدْخِلَهُ مَدْخَلَهُ » این فقط متعلق به آن دوره نیست. در اربعین باید این سخن حضرت را فریاد زد. یا در جایی دیگر می فرمایند: «فَاِنَّ السُنَّةَ قَدْ أُمیتَتْ، وَ إِنَّ الْبِدْعَةَ قَدْ أُحْیِیَتْ»، این بدعت همین امروز هم است. این جریانات انحرافی که با سنت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم مخالف است را می توان در همین اربعین تبیین و افشاگری کرد. البته کارکردهای اجتماعی و سیاسی دیگری هم وجود دارد که می توان به اختصار به مواردی نظیر: تجدید بیعت با امام معصوم(علیه‌السلام)، تحول و دگرگونی در افراد و هم چنین تقارب و همدلی را از دیگر کارکردهای اجتماعی و سیاسی راهپیمایی اربعین به شمار آورد.

سخن تاریخ: علل و عوامل اوج‌گیری استقبال ملت‌ها از راهپیمایی اربعین در سالیان اخیر را چه می‌دانید؟

دکتر رفیعی:

نه فقط مسئله اربعین؛ بلکه مسائل دیگری نظیر عرفه، اعتکاف، جشن‌های غدیر و نیمه شعبان از اقداماتی است که به برکت انقلاب اسلامی ایران رواج یافته و اوج گرفته است. باید از این فرصت به دست آمده، به درستی استفاده شود. علت اینکه این موج روز به روز اوج گرفته و پایین نمی‌آید، به تحول‌آفرینی اربعین در میان جامعه باز می‌گردد. اصلاً کربلا یکی از آثارش تحول است و اولین شخص تحول یافته نیز جناب حر بن یزید ریاحی است. بعد از او هم بروید و ببینید که چه افرادی در این راه متحول شدند. البته باید توجه داشت که ما موظفیم که در سایه تحول اربعین، سایر ارزش‌ها را نیز حفظ کنیم.

سخن تاریخ: نقش جامعه المصطفی العالمیه را در کارکرد تمدنی و فرهنگی و تقویت آن چه می‌دانید؟

دکتر رفیعی:

نقش جامعه المصطفی العالمیه در این زمینه، نقش خاصی است. هر کدام از فارغ‌التحصیلان این نهاد بزرگ می‌توانند سفیرانی خاص در زمینه اربعین و در کشورهایشان باشند. انسان در اربعین شاهد صحنه‌هایی است که این صحنه‌ها را در شرایط عادی نمی‌تواند ببیند. همین صحنه‌های بی‌نظیر می‌تواند حامل پیام‌های بزرگی باشد که طلاب المصطفی آن را به کشورهایشان انتقال بدهند. همین مسئله موجب می‌شود تا راهپیمایی اربعین به صورت نمادین در سایر کشورها نیز صورت پذیرد. اخیراً از دوستان خود در ستاد اعتکاف شنیدم که این سنت حسنه در ده‌ها کشور دنیا راه افتاده است. راهپیمایی اربعین هم می‌تواند این‌گونه باشد که در این راه، همت والای  طلاب المصطفی زمینه‌ساز این اقدام سترگ خواهد بود. گاردنر چندین سال قبل کتابی نوشته است به نام «جنگ علیه خانواده» و در این کتاب به غرب هشدار داده است که غربی‌ها دارند با این فرهنگ خود، نهاد خانواده را نابود می‌کند، ما می‌توانیم در مقابل این جنگ علیه خانواده و ارزش‌های دینی و اخلاقی، با پتانسیل بزرگی به نام امام حسین (علیه‌السلام) بایستیم.

سخن تاریخ: با سپاس فراوان بابت وقتی که در اختیار ما قرار دادید.

دکتر رفیعی:

بنده هم از شما متشکرم. موفق باشید.