آمریکا و اروپا با رصد دقیق فعالیت‌های ایران، می‌خواهند بفهمند که تهران چگونه به چنین پیشرفت سریعی در برنامه فضایی‌اش حتی اگر با کمک روسیه هم باشد، دست یافته است.

وبگاه نشریه مصری «استقلال» در گزارشی به فعالیت‌های فضایی ایران و همکاری با روسیه در این زمینه پرداخته و تأکید کرده، تهران بدون توجه به مخالفت‌ها و اتهام‌زنی‌های غرب، در برابر دیدگان غربی‌ها به برنامه‌های فضایی‌اش ادامه می‌دهد. آنچه در ادامه می‌آید، گزیده‌ای از این مطلب است. با وجود همه اتهامات غرب مبنی بر استفاده نظامی، ایران به برنامه فضایی خود ادامه می‌دهد و در این راه پیشرفت‌های به دست آمده توسط ایران، نگرانی‌های جدی را در غرب ایجاد کرده است. در این چارچوب، «حسن سالاریه» رئیس سازمان فضایی ایران ۱۵ ژوئن اعلام کرد که ایران طی ده سال آینده به مرکز پرتاب فضایی تبدیل خواهد شد. در ۷ ژانویه ۲۰۲۳ شورای عالی فضایی ایران برنامه‌ای تصویب کرد که به موجب آن ایران در دهه آینده به قدرت منطقه‌ای پیشرو در حوزه فناوری فضایی و پرتاب ماهواره تبدیل خواهد شد. «عیسی زارع‌پور»، وزیر ارتباطات ایران نیز ۳ اوت گفت که ایران در حال ساخت بزرگ‌ترین مرکز فضایی منطقه غرب آسیا در شهر ساحلی چابهار است و از اوایل فوریه ۲۰۲۵ به بهره‌برداری می‌رسد. زارع‌پور خاطرنشان کرد که این مرکز فضایی که نیازهای پرتاب ماهواره‌ای ایران مرتفع و تهران با شرکای بین‌المللی را تقویت خواهد کرد. مرکز فضایی امام خمینی (ره) واقع در شمال استان سمنان، اولین سایت پرتاب ثابت ایران است. از زمان افتتاح در سال ۲۰۱۷، این سایت نقشی محوری در برنامه‌های فضایی تهران داشته است. این مرکز همه امکانات مورد نیاز برای یک مأموریت فضایی، از آماده‌سازی ماهواره تا پرتاب، کنترل و هدایت را در اختیار دارد. تاکنون نقش مهمی در برآوردن نیازهای ایران در مدار پایین زمین در مرحله نهایی داشته است.

آنچه در برنامه فضایی ایران جلب توجه می‌کند، این است که ایرانی‌ها با وجود ناکامی‌های متعددی که از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۹ با آن مواجه بودند؛ اما هرگز فعالیت‌های خود در این زمینه را متوقف نکردند و این باعث شد تا سال ۲۰۲۴ شاهد دو پرتاب موفق از آن‌ها باشیم. پس از پرتاب موفق ماهواره مهدا در پایان ژانویه ۲۰۲۴، تهران سامانه پرتاب سیمرغ را به بازارهای بین‌المللی عرضه کرد. در مارس ۲۰۲۴، بازدیدکنندگان از نمایشگاه دفاعی DimDex دوحه از دیدن بروشورهای چند زبانه پرتابگر سفیر ۲، نام تجاری سیمرغ غافلگیر شدند. در توضیح این پرتابگر آمده بود که توان حمل محموله‌های ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلوگرمی را دارد و می‌تواند راه حل قابل اعتمادی در آینده باشد.

همکاری ایران و روسیه

در غرب، کسانی که برنامه‌های فضایی ایران را دنبال می‌کنند، می‌گویند که روسیه و در مواردی کره شمالی با ایران برای اجرای برنامه‌های فضایی‌اش همکاری می‌کنند. در این زمینه، آمریکا به واسطه‌ی منابع آژانس اطلاعاتی اداره ملی شناسایی (NRO) و ماهواره‌های تجاری پرتاب‌شده توسط پنتاگون (SkySat از Planet، Worldview از Maxar) و در اروپا توسط ماهواره‌های Pleiades و Pleiades Neo وابسته به گروه ایرباس، فعالیت‌های فضایی ایران را زیر نظر دارد. بنا بر گزارش «اینتلیجنس آنلاین»، طرف‌های آمریکایی و اروپایی از این طریق می‌خواهند بفهمند که تهران چگونه به چنین پیشرفت سریعی در برنامه فضایی‌اش حتی اگر با کمک روس‌ها هم بوده باشد، دست یافته است. آنچه نگرانی‌های غرب را در این زمینه بیشتر می‌کند، توافقنامه ایران و روسیه است که بخشی از آن توسعه ماهواره‌های ایرانی سنجش از دور «خیام» است که اولین آن در سال ۲۰۲۲ از پایگاه فضایی «بایکونور» تحت کنترل روسیه در قزاقستان با موشک «سایوز» پرتاب شد. سامانه خیام در موسسه تحقیقات الکترومکانیک روسیه (VNIIIEM) تولید می‌شود و تنها سامانه مانیتورینگ عملیاتی در ایران با وضوح تصویر حدود یک متر است. در کنار فعالیت‌های سازمان فضایی ایران، برنامه فضایی سپاه نیز در حال اجراست و این برنامه موفق شد طی سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ سه پرتاب متوالی موفق داشته باشد.

در برابر همه این تحولات و پیشرفت‌ها طبیعی است که آژانس‌های نظارتی غربی به دقت سایت‌های پرتاب ایران را زیر نظر داشته باشند و کوچک‌ترین تحرکات در آن‌ها و همکاری‌های جدید بین ایران و روسیه و یا کره شمالی را دنبال کنند. اواخر سال ۲۰۲۲، سازمان فضایی ایران و همتای روسی آن، Roscosmos، توافقنامه تقویت همکاری بین صنایع فضایی دو کشور را امضا کردند. به موجب این توافقنامه همکاری بین صنایع فضایی روسیه و ایران توسعه و گسترش می‌یابد و به ایران کمک می‌کند اهداف مورد نظرش در زمینه ساختارهای زیربنایی، دستگاه‌های پرتاب، ارتباطات، دریانوردی و حسگرهای از راه دور را محقق کند. متعاقباً ماهواره سنجش و تصویربرداری از دور ایرانی «پارس ۱» با موشک سایوز روسی در ۲۹ فوریه ۲۰۲۴ از پایگاه فضایی وستوچنی به فضا پرتاب شد. زارع‌پور در زمان پرتاب تأکید کرد که موشک پارس ۱ به صورت کاملاً بومی توسعه یافته است. این پرتاب پس از آن انجام شد که ایران اعلام کرد در ژانویه ۲۰۲۴ حدود یک هفته پس از پرتاب یک ماهواره تحقیقاتی توسط سپاه پاسداران، سه ماهواره را با استفاده از موشک خود به مدار زمین فرستاده است، اقداماتی که نگرانی شدید آمریکا و اروپا را به دنبال داشت و موجب شد نسبت به این پیشرفت‌های ایران هشدار دهند.

همکاری‌های عمیق‌تر و گسترده‌تر

تحول بزرگ بعدی، ابتکار مشترک ایران و روسیه بود که در مه ۲۰۲۲ رخ داد و طی آن روسیه ماهواره سنجش از دور ایرانی "خیام" را از قزاقستان به مدار زمین فرستاد که نشان دهنده همکاری علمی عمیق بین دو کشور بود. این ماهواره توسط شرکت‌های روسی؛ اما زیر نظر متخصصان ایرانی ساخته شده بود و با موشک سایوز از پایگاه فضایی بایکونور پرتاب شد. پس از پرتاب موفق این ماهواره، دانشمندان ایرانی بر همکاری نزدیک ایران و روسیه در موفقیت این پرتاب ایرانی تأکید کردند. اهمیت پرتاب موفق خیام در این بود که ۶۰۰ کیلوگرم وزن داشت، در حالی که دو پرتاب پیشین ایران با موشک‌هایی به وزن ۲۲۰ و ۳۵۰ کیلوگرم بود که موفق نبودند. برنامه‌های فضایی ایران همچنین شامل توسعه و پرتاب ماهواره‌های جدیدی از جمله گروهی متشکل از ۱۰ ماهواره کوچک تحت عنوان سامانه ماهواره‌ای «سلیمانی» است که اوایل سال ۲۰۲۳ اعلام شد.

پیامدهای ژئوپلیتیکی

در این زمینه، «عمود شکری»، مشاور سیاست خارجی و ژئوپلیتیک در حوزه انرژی آمریکا معتقد است: «فضا به عنوان مهم‌ترین نقطه رصد راهبردی، یکی از مهم‌ترین اهداف برنامه موشکی ایران است و پیشرفت ایران در این حوزه، پیامدهای ژئوپلیتیکی بزرگی به همراه دارد». وی معتقد است: «با راه‌اندازی مرکز فضایی چابهار، برنامه فضایی ایران در آستانه تحقق پیشرفت‌های چشمگیر است و انتظار می‌رود با تکمیل آن در یک دهه آینده، جایگاه ایران را به عنوان بازیگر اصلی در عملیات‌های فضایی منطقه‌ای تقویت کند، همچنین پیش‌بینی می‌شود این برنامه در یک دهه آینده به پیشرفت‌های قابل توجهی دست پیدا کند و موجب ارتقای قدرت و توانمندی‌های فضایی ایران شود». شکری ادامه داد: «ایران بدون توجه به مخالفت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، همچنان بر پرتاب ماهواره از خاک خود اصرار دارد و ایجاد پایگاهی در بندر چابهار با همکاری چین و روسیه در همین راستا در حال انجام است.» در همین راستا، «ولی کالیجی»، کارشناس مؤسسه مطالعات قفقاز، آسیای مرکزی و منطقه معتقد است که ایران امیدوار است با همکاری روسیه «سامانه ناوبری دریایی خود را از سامانه موقعیت‌یاب جهانی (GPS) جدا کند که به طور گسترده در سراسر جهان استفاده می‌شود و متعلق به ایالات متحده است و توسط نیروی فضایی این کشور اداره می‌شود.» کالیجی افزود: «تهران امیدوار است با پرتاب ماهواره‌های مختلف برای اهداف ناوبری دریایی، با توجه به عدم کنترلش بر سامانه موقعیت‌یابی جهانی (GPS) و امکان محدود کردن و تحریم ایرانی‌ها توسط آمریکا به ویژه در مواقع اضطراری، امنیت داخلی خود را افزایش تقویت کند.»

کالیجی خاطرنشان کرد: «در سال ۲۰۱۶، ایران یک سامانه موقعیت‌یاب محلی (هدی) ساخت؛ اما هنوز کل کشور را تحت پوشش قرار نداده و سرمایه‌گذاری برای پوشش مناطق داخل و خارج از ایران روی آن در حال انجام است.» افزون بر آن، ناظران بر این باورند، صرف‌نظر از جوانب تحقیقاتی، علمی و فناوری، توسعه و گسترش همکاری‌های فضایی ایران و روسیه که از بُعد ژئوپلیتیکی حائز اهمیت بسیار است، این موضوع تنها به سود ایران نیست؛ بلکه به سود روس‌ها می‌باشد که از زمان جنگ اوکراین همکاری‌های فضایی خود را با اتحادیه اروپا و آمریکا قطع کرده است. سرانجام اینکه اگرچه ایران تاکنون انسانی به فضا نفرستاده است؛ اما بارها از این موضوع سخن گفته و تلاش دارد با استفاده از تجارب روس‌ها و همکاری که با آن‌ها دارد، به این مهم دست یابد، موضوعی که سالاریه ماه مه سال ۲۰۲۲ نیز به آن اشاره داشت.