1- نام و نسب

حضرت عباس بن علی بن ابی‌طالب که با کنیه بسیار مشهور ابوالفضل شناخته می‌شوند، پنجمین پسر امیرالمومنین علی (علیه السلام) و حاصل ازدواج علی بن ابی‌طالب با فاطمه بنت حِزام معروف به ام‌البنین هستند. حضرت عباس نخستین فرزند ام‌البنین هستند.

2- کنیه‌ها

ابوالفضل: مشهورترین کنیه عباس است. برخی عنوان کرده‌اند که چون در خاندان بنی‌هاشم هرکس عباس نام داشت، ابوالفضل خوانده می‌شد، به عباس (علیه السلام) نیز حتی در کودکی ابوالفضل گفته می‌شد. در بخی منابع هم نقل شده که عباس (علیه السلام) فرزندی به نام فضل داشتند. ازاین‌رو، ایشان را ابوالفضل می‌خوانند.

ابوالقاسم: به دلیل اینکه عباس (علیه السلام) فرزندی به نام قاسم داشتند، به ایشان ابوالقاسم نیز گفته می‌شد. این کنیه در زیارت اربعین نیز آمده است.

ابوالقِربَة: برخی معتقدند که این کنیه به این دلیل به ایشان داده شده است که در واقعه کربلا چندین بار مشک آب به خیمه‌ها بردند. این کنیه در چند منبع ذکر شده است. قِربَة به معنای مشک آب است.

ابوالفَرجَة: دلیل این کنیه این است که عباس (علیه السلام) در کار کسانی که به ایشان متوسل می‌شوند گشایش ایجاد می‌کنند. فرجه به معنای گشایش و برطرف کردن اندوه است.

3- القاب

برای عباس (علیه السلام) القاب متعددی ذکر شده که برخی از این القاب قدیمی‌اند و برخی جدید که مردم بر اساس صفات و فضایلش به ایشان نسبت داده‌اند. برخی از القاب ایشان عبارتند از:

قمر بنی‌هاشم: گفته شده حضرت عباس را به جهت چهره زیبایشان، ماه بنی‌هاشم می‌گفتند.

باب‌الحوائج: به گفته بغدادی این لقب بین همه شیعیان به‌ویژه شیعیان عراق مشهور است. بسیاری از مردم معتقدند که در صورت توسل به حضرت عباس، خداوند حاجت آن‌ها را برآورده می‌کند.

سقّا: برخی معتقدند این لقب بین مورخان و نسب‌شناسان مشهور است. عباس (علیه السلام) سه بار در کربلا برای اهل حرم آب آوردند. در رجزهای حضرت عباس (علیه السلام) به این لقب تصریح شده است؛ مانند انی انا العباس اغدوا بالسقی؛ من عباسم و شب را با منصب سقایی صبح می‌کنم.

4- تولد

قول مشهور این است که حضرت عباس (علیه السلام) در 26ق در مدینه به دنیا آمدند. حضرت وقتی به دنیا آمدند، امیرالمومنین علی علیه السلام ایشان را در آغوش گرفتند و عباس نامیدند، در گوش‌هایشان اذان و اقامه گفتند، سپس بازوهایشان را بوسیدند و گریه کردند و در پاسخ به ام البنین که دلیل گریه ایشان را جویا شد، گفتند دو بازوی عباس در راه کمک به حسین (علیه السلام) جدا می‌شود و خداوند در ازای دو دست بریده‌اش، دو بال در آخرت به او عطا می‌کند.

5- همسر و فرزندان

حضرت عباس (علیه السلام) با لبابه نوه عباس بن عبدالمطلب ازدواج کردند. لبابه برای حضرت عباس، دو پسر به نام‌های فضل و عبیدالله به دنیا آورد.

عبیدالله، فرزند حضرت عباس (علیه السلام)، با دختر امام سجاد (علیه السلام) ازدواج کرد. برخی نویسندگان، فرزندان دیگری به نام‌های حسن، قاسم، محمد و دختری برای حضرت عباس نام برده‌اند و گفته‌اند قاسم و محمد در روز عاشورا پس از پدرشان به شهادت رسیدند. نسل حضرت عباس از پسرشان عبیدالله و پسرشان حسن ادامه پیدا کرده است. 

6-  حضور در جنگ صفین

حضور حضرت عباس (علیه السلام) در جنگ صفین. از جمله افرادی بودند که به فرماندهی مالک اشتر در جنگ صفین به فرات حمله کردند و برای لشکریان امیرالمومنین علی (علیه السلام) آب برداشتند.

7-  حضور در واقعه کربلا

حضور در واقعه کربلا مهم‌ترین فراز زندگی حضرت عباس بن علی است و اهمیت او نزد شیعیان ناشی از نقشی است که در واقعه کربلا داشته است. حضرت عباس را یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های قیام امام حسین (علیه السلام) عنوان کرده‌اند. 

8- پرچمداری در روز عاشورا

حضرت عباس (علیه السلام) در روز عاشورا پرچم‌دار سپاه امام حسین (علیه السلام) بودند. امام (علیه السلام) صبح عاشورا این سمت را به وی سپردند. بر اساس برخی گزارش‌ها، امام (علیه السلام) هنگام درخواست حضرت عباس برای رفتن به میدان، پرچمداری او را یادآور می‌شدند.

9- سقایی و آوردن آب

وقتی دشمن آب را بر کاروان امام حسین (علیه السلام) بست و تشنگی به حرم و اصحاب فشار آورد، امام، حضرت عباس را همراه سی اسب‌سوار و بیست پیاده‌نظام با بیست مشک آب روانه شریعه فرات نمودند تا آب بیاورند. آن‌ها شبانه نزدیک شریعه شدند؛ اما عمرو بن حجاج و یارانش قصد ممانعت از رسیدن آن‌ها به شریعه را داشتند که حضرت عباس و همراهانش آن‌ها را عقب رانده و خود را به شریعه رساندند و مشک‌ها را پر از آب کردند. در حین بازگشت از شریعه، عمرو بن حجاج و یارانش، بر آنان هجوم بردند. حضرت عباس و دیگر سوارکاران راه را بر دشمن بستند تا پیاده‌نظام‌ها آب را به اردوگاه رساندند.

10- نپذیرفتن امان‌نامه‌ها

هنگامی که کاروان حسینی در کربلا بودند، دشمن برای حضرت عباس و برادرانش دو امان‌نامه آوردند. این بزرگواران امان‌نامه دشمن را به شدت رد کردند.

11- شهادت: پس از شهادت همه اصحاب و خاندان بنی‌هاشم، حضرت عباس قصد کردند تا برای خیمه‌ها آب بیاورد. ایشان به سمت شریعه فرات حمله کردند و توانستند از بین نگهبانان شریعه، خود را به آب برسانند. در راه برگشت، دشمن به ایشان حمله کرد. ایشان در نخلستان با دشمن نبرد می‌کردند و به سمت خیمه‌ها می‌رفتند که زید بن ورقاء جهنی از پشت نخلی بیرون پرید و ضربه‌ای به دست راستشان وارد کرد. حضرت عباس شمشیر را به دست چپش گرفتند و به نبرد با دشمن ادامه دادند. حکیم بن طفیل طائی که پشت درختی خود را پنهان کرده بود، ضربه‌ای به دست چپشان وارد کرد و بعد از آن نیز عمودی بر سر حضرت عباس وارد کرد و ایشان را به شهادت رساند.

12- آب نخوردن به احترام امام حسین (علیه السلام)

حضرت عباس وقتی وارد شریعه فرات شدند، دستانش را پر از آب کردند تا بنوشند؛ اما وقتی آن را به صورت نزدیک کردند به یاد تشنگی حضرت امام حسین علیه السلام افتادند و آب را رها کردند و با لب تشنه به همراه مشکی پر از آب از فرات بیرون آمدند.

13- جایگاه حضرت عباس (علیه السلام) در بهشت و غبطه شهدا به ایشان

حضرت عباس از شاخص‌ترین و برجسته‌ترین اصحاب امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا بودند. ایشان پرچمدار لشکر امام حسین (علیه السلام) در واقعه کربلا بودند. امام حسین (علیه السلام) درباره حضرت عباس، تعبیر «جانم به فدایت برادر» را به کار برده‌اند و همچنین بر نعش حضرت عباس گریستند.

در احادیث همچنین بر جایگاه خاص حضرت عباس در بهشت تأکید شده است. بر اساس روایتی، امام سجاد (علیه السلام) فرمودند خداوند عمویم عباس را رحمت کند که خود را فدای برادرش امام حسین (علیه السلام) کرد و در این راه دو دستش قطع شد که خداوند عوض دو دست قطع‌شده او، دو بال در آخرت به او عطا خواهد کرد تا با آن دو بال همراه با فرشتگان در بهشت پرواز کند، همان‌گونه که به جعفر بن ابی‌طالب نیز دو بال عطا شد.