شکل‌گیری حوزه علمیه قم به دوره‌های آغاز غیبت کبری و پیش از آن بر می‌گردد. شهر قم از آن جهت که به‌عنوان یکی از پایگاه‌های مهم شیعه در طول تاریخ بوده است، از نظر علمی نیز در گذشته مرکزیت داشته، و محدثین و فقهای بزرگی در این شهر پرورش یافته و در فرهنگ ایران تأثیرگذار؛ بلکه سهم بسیار مهمی در فرهنگ‌سازی داشته‌اند که در طول تاریخ اسلام این روند فرهنگ‌سازی در تحولات تاریخ ایران موثر بوده است.

حوزه علمیه قم مرکز گسترش تشیع در ایران بوده است و روند شیعه شدن ایرانیان مهم‌ترین عامل جهت‌دار بودن تحولات تاریخی در ایران است:

1. یکی از تحولات مهم تاریخ ایران، گسترش گرایش به اهل بیت و روند شیعه شدن مردم ایران می‌باشد، قم از اوایل قرون اولیه‌ی اسلام مورد توجه دوستداران اهل بیت واقع شد و شیعیان از نقاط مختلف به این شهر مراجعت کردند، به گونه‌ای که قم یکی از مراکز مهم شیعه در قلب ایران محسوب گردید. حضور اعراب و علویان و سادات بنی فاطمه در ایران بخاطر فشار و فضای سیاسی دوره‌های مختلف تاریخ اسلام انجام می‌گرفت که از دوره بنی امیه آغاز شده و تا اوخر دوره‌های بنی عباس استمرار داشت. حضوری که به این علل (علل سیاسی و امنیتی) صورت می‌پذیرفت، به نوعی تبلیغ بر علیه این حاکمان مستبد بود و به سود تشیع، که در بین مهاجرین علما و فقهایی از سادات و علویان نیز به این شهر روی آورده و به ترویج فقه اهل بیت و فرهنگ شیعه می‌پرداختند. مرکزیت یافتن این شهر برای شیعیان که در مرکز ایران قرار داشت به گونه‌ای بود که علاقه‌مندان به اهل بیت نیز از این شهر اقتباس علم و فرهنگ اهل بیت می‌نمودند. مسافرت دختر موسی بن جعفر به این شهر و رحلت آن بانوی بزرگوار و با کرامت در قم نیز یکی از عوامل مهم رونق تشیع از قم گردید به گونه‌ای که این شهر به مرور زمان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی مطرح شد و محدثان و فقیهان از شاگردان و اصحاب ائمه مثل ذکریا بن آدم و… در این شهر حوزه‌های تدریس گشودند که در نوع خود، سهم بزرگی در شکل‌گیری فرهنگ شیعه و گسترش آن در ایران داشته است.

نقش دفاع از آرمان‌ها و اندیشه‌های تشیع و پاسداری از آن:

2. مرکزیت فرهنگی قم و مجمع فقها و محدثان در آن رو به فزونی داشت و در دوره‌های مختلف از اصحاب ائمه در این شهر بودند، تا دوره غیبت کبری، قم همواره به‌عنوان پل ارتباطی با امامان شیعه مرکز دریافت فرهنگ اهل بیت و ترویج آن گردید و فقهای دوره‌های بعدی مثل شیخ صدوق و پدرش خدمات فراوانی به فرهنگ اهل بیت کردند. دفاع از تشیع و حریم اندیشه‌های شیعی نیز ازجمله وظایف مهم فقهای برخاسته از قم بوده است که در نوع خود در تحولات فرهنگی ایران سهم بسزایی داشته است.

3. مرکزیت علمی آن، سبب ترویج علم در ایران شده: در دوره‌های بعدی تاریخ ایران نیز نقش حوزه دیرپای قم، در تحولات تاریخ ایران به خوبی دیده می‌شود که از جمله آن‌ها نقش علمی و فرهنگی است، چون این شهر سال‌ها مرکز علمی ایران و علمای شیعه بوده که به پرورش و تربیت شاگردان و محدثین در علوم مختلف می‌پرداختند و هر یک از شاگردان تربیت شده در قم، به نقاط مختلف ایران هجرت نموده و این علوم و اندیشه را ترویج می‌دادند. بدین ترتیب به تدریج، علم اهل بیت از قم به سراسر ایران و کشورهای مجاور گسترش پیدا می‌کرد که همین علم‌گرایی که از قم در ایران به سایر نقاط منتشر می‌شد، بهترین زمینه تحولات تاریخی و فرهنگی را در ایران و بنام ایران در دیگر کشورها  بوجود می‌آورد.

این روند در تمام دوره‌های تاریخ ایران استمرار داشته است و حوزه قم همواره یکی از مکاتب بزرگ علمی ایران بوده است.

4. نقش حوزه علمیه قم در شکل‌گیری مبارزات علیه استبداد و استعمار، زمینه‌ساز تحولات بزرگ در تاریخ ایران بوده است. پس از رحلت زعیم بزرگ حوزه علمیه قم، مرجع شیعیان جهان، آیت الله بروجردی، با حمایت دولت استبدادی ایران، دخالت استعمارگران در سرنوشت ایران و غارت ذخایر و منابع فرهنگی و مادی بیشتر گردید که با هوشیاری مردی بزرگ که از حوزه علیمه قم و از شاگردان این حوزه بود، مبارزات استقلال طلبانه مردم ایران از قم رهبری شد و از دهه 40 تا سال 1357 این مبارزات استمرار داشته و سرانجام با تقدیم هزاران شهید در راه آرمان‌های اسلامی، این جریان موفق گردید ریشه‌های استبداد را خشکانیده و دست استعمارگران را از ایران کوتاه نماید. بدین ترتیب بزرگ‌ترین تحول اجتماعی تاریخ معاصر از حوزه قم الهام گرفت که منجر به تشکیل حکومت اسلامی گردید.

5. نقش فرهنگی تأثیرگذار حوزه مقدسه قم در تحولات ایران را (چنانکه گذشت) در طول تاریخ نباید فراموش کرد؛ چون انقلاب اسلامی یک انقلاب فرهنگی گسترده بود که بر اساس آرمان‌های فرهنگی تشیع و مکتب اهل بیت بنا نهاده شده بود، اینک فرهنگیان برخاسته از حوزه قم از شاگردان مرحوم شیخ عبدالکریم حائری؛ مؤسس حوزه فعلی قم و شاگردان آیت الله بروجردی و علامه طباطبائی و امام خمینی (رضوان الله علیه) سکان‌دار فرهنگ حیات بخش اهل بیت در جهان می‌باشند.

6. حوزه علمیه قم از آن جهت که مدافع، حامی و حافظ ارزش‌های اسلامی و رهبری انقلاب اسلامی بوده، پس از پیروزی انقلاب اسلامی که مرزهای این کشور اسلامی ضد استعمار و استبداد توسط استعمارگران و نوکران آن‌ها مورد تهاجم قرار گرفت، نقش مهم‌تری را می‌بایستی ایفا کند تا زمینه‌ساز تحولات دیگری باشد؛ لذا در دوران دفاع مقدس نیز که منجر به پیروزی رزمندگان اسلام گردید، حوزه علمیه نقش‌های بزرگی را در راه این جهاد مقدس توسط نیروهای فرهنگی رزمی ایفا نمود و شهدای فراوانی را نثار این راه درخشان نمود. پیروزی در جنگ تحمیلی، خود زمینه‌ساز تحولات بعدی می‌باشد که تکامل و پیشرفت و حفظ استقلال سیاسی اقتصادی و نظامی و… را در پی داشته است و امروز ایران اسلامی، کشوری سرفراز و الگو برای تمام کشورهای اسلامی شمرده می‌شود؛ چون سال‌ها این جنگ را به تنهایی اداره و در برابر ابر قدرت‌ها پایداری و به پیروزی و استقلال کامل نایل شد. حوزه در این جنگ نقش فرهنگی و ارزش دهی به جهاد و دفاع و سربازان و کارشان می‌داد. علاوه بر این نیروهای جوان برخواسته از حوزه و مراجع و مجتهدین حوزوی با حضور در کنار سنگرهای سربازان اسلام، روحیه مبارزان و جهادگران را بالا می‌بردند، بطوری که مدت طولانی دوره استقامت و پایداری سپری شد و تنها پیروز این میدان، اسلام بود.