جایگاه ولایت پدر در خانواده از آن دست مباحثی است که فرزندان امروزی درباره آن کم می‌دانند. از آن طرف اینکه مادر چه جایگاهی در تبیین این ولایت دارد و چه‌طور می‌تواند خانواده را متوجه مسئولیت‌ها و جایگاه پدر کند هم مهم است. مادر باید همواره به فرزندان یادآوری کند پدر جایگاه ویژه‌ای در خانه دارد. علم و تجربه او بیشتر است. فراز و فرود بیشتری را در زندگی تجربه کرده است. بار سختی‌های خانواده را از همه بیشتر به دوش کشیده است. یعنی اگر چالشی هم هست مادر باید برای فرزند جا بیندازد که پدر اگر حرفی می‌زند و تصمیمی می‌گیرد به خاطر تجربه و آگاهی بیشترش هست. اما ما می‌توانیم با حفظ حرمت او جلسه‌ای بگذاریم و با هم صحبت کنیم، شما دو نفر حرف‌های یکدیگر را بشنوید و اگر حق با تو باشد پدر را قانع می‌کنیم.

همه ما می‌دانیم و جامعه و فرهنگ هم طی سالیان به ما یاد داده است که والدین باید تکریم بشوند و باید برای آنان احترام ویژه قائل شد. هرسال در گرامیداشت روز مادر و پدر، این تکریم و احترام‌ها به اوج می‌رسد. اما خیلی از فرزندان و حتی والدین نمی‌دانند که چه‌طور باید این تکریم را در طول سال‌های تربیت و بزرگ شدن در فرزندان نهادینه کنند تا صحبت از این احترام فقط به یک روز ویژه در سال محدود نشود. جایگاه ولایت پدر در خانواده از آن دست مباحثی است که فرزندان امروزی درباره آن کم می‌دانند. از آن طرف اینکه مادر چه جایگاهی در تبیین این ولایت دارد و چه‌طور می‌تواند خانواده را متوجه مسئولیت‌ها و جایگاه پدر کند هم مهم است. در این گفتگو، حجت الاسلام هادی مزینانی، کارشناس علوم تربیتی و فقه و اصول درباره جایگاه ولایت پدر در خانواده و نقش مادر در تبیین این جایگاه صحبت کرده‌اند.

مادر چه‌طور می‌تواند جایگاه پدر در خانواده را برای فرزندان مشخص کند؟

خدای متعال، پدر را تکیه‌گاه خانواده قرار داده است. تکلیفی نسبت به خانواده برای پدر تعیین شده است و در کنار این، اعضای خانواده هم موظف هستند دینی را نسبت به پدر رعایت کنند. در آیه 34 سوره مبارکه نسا، خداوند پدر را به عنوان تکیه‌گاه خانواده معرفی می‌کند و می‌فرماید: «الرجال قوامون علی النسا»؛ یعنی پدر را تکیه‌گاه در حوزه حمایت و امنیت و همپنین تامین مخارج و نیازمندی‌های خانواده، مسئول معرفی می‌کند. پدر به عنوان تکیه‌گاه خانواده وظیفه دارد این نقش‌ها را ایفا کند. اگرچه که تصمیم‌گیری و مشورت بین اعضای خانواده، امری پسندیده است و باید در دستور کار قرار بگیرد؛ اما اعلام تصمیم و چگونگی انجام آن تصمیم گرفته شده، در حوزه اختیارات پدر است. یعنی پدر تصمیم نهایی را اعلام می‌کند و این تصمیم در بین اعضای خانواده به رسمیت شناخته می‌شود.

اما با توجه به میزان ارتباط زمانی و عاطفی مادر با بچه‌ها، تبیین نقش پدر توسط مادر، اهمیت ویژه دارد. پدر به دلیل اشتغال بیرون از منزل، به مراتب کمتر از مادر با بچه‌ها ارتباط از نظر میزان زمان برقرار می‌کند. به همین خاطر تاثیرپذیری، حرف شنوی و همچنین الگوپذیری فرزندان از مادر به مراتب بیشتر از پدر است؛ لذا نوع بیان مادر در فرزندان بسیار موثر است و می‌تواند جایگاه پدر را تثبیت یا تخریب کند.

از آن طرف میزان ارتباط عاطفی فرزندان با مادر هم بیشتر است. این هم یکی از آن ظرفیت‌هایی است که مادران از آن برخوردار هستند. با توجه به اینکه زن کانون عاطفه است و اسلام هم تاکید فراوان بر جایگاه مادر و قدرشناسی و حرمت‌داری او دارد؛ لذا این ظرفیت هم به صورت بالقوه در اختیار مادر است که می‌تواند از آن برای تربیت فرزندان در حوزه شخصیت‌شناسی پدر استفاده کند. مثلاً مادر به فرزندان بگوید: «پدرتان این کار را به فلان صورت انجام می‌دهد» این جمله یک الگوسازی ساده از پدر است. در عین اینکه روش درست را به فرزندش یاد می‌دهد، غیرمستقیم هم می‌گوید پدرت روش درست را انجام می‌دهد؛ پس او کسی است که می‌توانی چیزهای درست را از او یاد بگیری.

این تبیین جایگاه یک طرفه است؟ چه‌طور باید برای فرزندان بین جایگاه والدین پدر و مادر، هم تفاوت قائل شد هم لزوم حفظ حرمت هر دو را متذکر شد؟

این ارتباط حتماً باید دوطرفه باشد. در خاطرات حضرت امام (ره) داریم که ایشان قبل از اینکه همسرشان سر سفره بنشینند، دست به غذا نمی‌بردند. همسر ایشان هم در طرف مقابل وقتی سر سفره می‌نشستند؛ اول از همه برای امام (ره) غذا می‌کشیدند. یعنی جایگاه ولایت پدر را به بچه‌ها نشان می‌دادند. اگرچه همه در سر سفره گرسنه هستیم؛ اما شأن پدر باید حفظ بشود.

در زندگی حضرت زهرا (سلام الله علیها) هم ما از این مثال‌ها زیاد داریم. در دوران قبل از شهادت ایشان، هنگامی که ایشان در بستر بودند برخی افراد به عیادت ایشان آمدند. حضرت زهرا (سلام الله علیها) دل‌خوشی از این افراد نداشتند. وقتی اینها به در خانه امیرالمومنین (علیه السلام) آمدند، حضرت آمدند کنار بستر حضرت زهرا (سلام الله علیها) و جایی که بچه‌ها هم حضور داشتند. گفتند فاطمه جان، فلانی و فلانی آمده‌اند؛ اجازه می‌دهی بیایند داخل یا نه؟ این اجازه را حضرت علی (علیه السلام) از حضرت زهرا (سلام الله علیها) گرفتند. اما جواب حضرت زهرا (سلام الله علیها) چه بود؟ جایی که بچه‌ها هم حضور داشتند به همسرش گفت: علی جان. خانه، خانه توست. تصمیم گیرنده و آقای این خانه تو هستی. هرچه که نظر تو باشد، من هم راضی هستم. در زندگی فعلی ما هم شرایط برای نشان دادن این ارتباط طرفیتی و تبیین جایگاه پدر برای فرزندان زیاد است. مثلاً زیاد پیش می‌آید که اطرافیان از کودک می‌پرسند این لباس قشنگ را چه کسی برایت خریده؟ اینجا مادر می‌تواند برای کودک خود تبیین کند که این لباس را پدرت برای تو «خریده» است. این‌طور جایگاه حمایتی، معیشتی و ولایتی پدر برای از همان کودکی برای فرزند جا می‌افتد. از آن طرف پدر هم می‌تواند تاکید کند که مثلاً دست مادرت درد نکند که این لباس قشنگ را برای تو «انتخاب» کرده است.

این ارتباط طرفینی باید این‌چنین در گفتار و رفتار به بچه‌ها نشان داده بشود.

وقتی بین اعضای خانواده اختلافی به وجود می‌آید، چه‌طور باید با حفظ جایگاه پدر، این اختلاف حل و فصل بشود؟

در اختلافاتی که بین بچه‌ها و گاهی بین بچه و مادر پیش می‌آید، مادرها معمولاً کنترل اوضاع را به برگشتن پدر حواله می‌دهند. تبیین این فضا مهم است. یک وقتی می‌گوییم بگذار پدرت برگردد حساب همه‌تان را می‌رسد! اما یک بار مادر باهوش و کاردان است و می‌گوید: «پدرتان که برگشت ماجرا را برایش تعریف کنید تا او قضاوت کند حق با کدام یک از شما بوده است»

این یعنی شخصیت ویژه دادن به جایگاه پدر و تعیین حق حکمیت و قضاوت برای او. پدر هم وقتی آمد باید اول حرف‌ها را بشنود. شاید حتی مادر به خاطر فشار کار و خستگی، به بچه‌ها سخت گرفته باشد و مقصر او باشد؛ اما پدر باید به بچه‌ها تاکید کند که: «مادر شما جایگاه ویژه‌ای دارد و حق تصمیم گرفتن دارد. در هر شرایطی شما باید به تصمیم او احترام بگذارید. اگر هم مخالفتی هست باید با حرف زدن ضمن حفظ جایگاه مادر باشد».

گاهی در نوجوانی فرزندان با پدر خانواده به چالش می‌خورند. این چالش عموماً به خاطر تفاوت سنی و نسلی است و گاهی جایگاه پدر در خانواده را متزلزل می‌کند.

اگر از دوران کودکی همین مسیر و همین ارتباط طرفینی محترمانه و ارزش‌گذاری شده بین پدر و مادر در حضور بچه‌ها طی بشود، بچه‌ها در هر سنی می‌دانند که جایگاه والدین کجاست، چه‌طور باید با آن برخورد کنند و چه‌طور باید اعتراض و مخالفتشان را با حفظ جایگاه والدین ابراز کنند. مادر باید همواره به فرزندان یادآوری کند پدر جایگاه ویژه‌ای در خانه دارد. علم و تجربه او بیشتر است. فراز و فرود بیشتری را در زندگی تجربه کرده است. بار سختی‌های خانواده را از همه بیشتر به دوش کشیده است. یعنی اگر چالشی هم هست، مادر باید برای فرزند جا بیندازد که پدر اگر حرفی می‌زند و تصمیمی می‌گیرد به خاطر تجربه و آگاهی بیشترش هست. اما ما می‌توانیم با حفظ حرمت او، جلسه‌ای بگذاریم و با هم صحبت کنیم، شما دو نفر حرف‌های یکدیگر را بشنوید و اگر حق با تو باشد پدر را قانع می‌کنیم. چون ما هم درباره پدری صحبت می‌کنیم که همراه همه شرایطش، رعایت انصاف درباره خانواده خودش هست و اگر تصمیم اشتباهی گرفته باشد از در دیکتاتوری وارد نخواهد شد. اگر این شرایط طی شد، چالش‌های سن بلوغ بسیار کمتر و کنترل شده‌تر خواهد بود.

در شرایط امروز، یک مصداق برای گرامیداشت یاد پدر در طول ایام سال چه می‌تواند باشد؟

یک توصیه عرفی که می‌تواند این روزها پیوند بین پدر و فرزندان را بیشتر کند، نگه داشتن عکس پدر در کیف پول بچه‌هاست. مادرها معمولاً این کار را می‌کنند و عکسی از همسر خودشان در کیف پول دارند. اما اگر بچه‌ها هم این کار را بکنند، بازتاب خیلی خوبی دارد. دختر و پسر خانواده اگر عکس پدر را همراه خود داشته باشند، حضور پدر در غیاب او برای بچه‌ها ملموس می‌شود و از طرف دیگر این به یاد پدر بودن، اعضای خانواده را قدردان زحمات پدر می‌کند. گاهی همین کارهای کوچک مثل گذاشتن عکس پدر در کیف پول، باعث می‌شود مرتب برای بچه‌ها یادآوری بشود که پدرشان برای اینکه آنها به جایگاهی که هم اکنون هستند برسد و خانواده سرپا باشد، چه رنج‌هایی را متحمل شده است.