۵ - به‌کارگیری شیوه‌های کاربردی پیام‌رسانی دینی

متأسفانه در روش‌های تبلیغی و جذب جوانان، بیشتر از روش‌های کلیشه‌ای و تکراری استفاده می‌کنیم. همین امر در بی‌علاقگی و گریز جوانان از مسائل دینی، مؤثّر بوده است. در برخی تحقیقات به ویژه تحقیقاتی که در آموزش و پرورش انجام پذیرفته، یکی از دلایل گریز دانش‌آموزان از نماز جماعت، سخنرانی‌های طولانی و تکراری مطرح شده است. به عبارت دیگر ما هندسه گفتار با جوانان را به خوبی نمی‌دانیم و یا رعایت نمی‌کنیم. پرگویی، مکررگویی و ارتباط مستقیم آمرانه و دستوری، باعث دل‌زدگی و دین‌گریزی جوانان می‌شود.

در یک نظرسنجی دیگر از دانش‌آموزان - که در مورد کسب اطلاعات درباره زندگی امیرالمومنین علی (علیه السلام) صورت گرفته است - معلوم گردید که سریال امام علی (علیه السلام) که از تلویزیون پخش شد، بالاترین نمره، و سخنان روحانیون، کمترین نمره را به خود اختصاص داده است.

این موضوع، نگرش منفی جوانان را به روش متعارف تبلیغ دینی می‌رساند و ثابت می‌کند که دانش‌آموزان، علاقه کمتری برای شنیدن سخنان یا خواندن مطالب دارند.

ما باید برای تقویت باورهای دینی، از هنر، فیلم و ابزارهای هم سو با شرایط زمان استفاده کنیم؛ مثلاً یکی از راه‌ها، استفاده از گفتگوی مستقیم دو نفری و به اصطلاح تبلیغ چهره به چهره است. وقت آن رسیده که در سطح وسیع از این تجربه ارزشمند استفاده شود. ائمه جماعات مساجد و مسئولان تربیتی با اتخاذ روش ابتکاری، مجالس را به صورت پرسش و پاسخ برگزار نمایند.

یکی از رموز موفقیت روحانیون در سال‌های دفاع مقدس در همین امر نهفته است. آن‌ها با رزمندگان نشست و برخاست داشتند و به اصطلاح امروزی، با آن‌ها دمخور بودند. از این رو رزمندگان به محض شنیدن صدای اذان، با عشق و علاقه به نمازخانه‌ها روی می‌آوردند و ندای وحدت سرمی دادند.

۶ - معرفی صحیح سیره و گفتار معصومان (علیهم السلام)

ما می‌دانیم گوشت و پوست مردم ما به ویژه جوانان، با عشق و محبت به اهل بیت (علیهم السلام) آمیخته است. از سوی دیگر معارف اهل بیت (علیهم السلام) به گونه‌ای غنی است که اگر دقیق و صحیح معرفی شود، جوانان به دین بیشتر توجه می‌کنند. امام رضا (علیه السلام) فرمودند: «اگر مردم زیبایی‌های کلام ما را بدانند، از ما پیروی می‌کنند.»

شخصی به نام خیثمه می‌گوید: بر امام باقر (علیه السلام) وارد شدم. حضرت فرمودند: «ای خیثمه! شیعیان ما محبت در دلشان افکنده می‌شود و آنان ما را دوست دارند، در حالی که ما را ندیده و کلام ما را نشنیده‌اند. اگر آنان ما را ببینند و کلام ما را بشنوند، بر هدایت آنان افزوده می‌شود». امام رضا (علیه السلام) نیز فرمودند: «تقوا و ورع را مراعات کنید. امانت‌دار و راستگو باشید. نسبت به همسایه‌ها خوش‌رفتار باشید. این‌ها چیزهایی است که محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) بدان‌ها سفارش کرده است. در بین مردم نماز را برپا کنید و به دیدار خویشان خود بروید و به عیادت مریضان بروید. در تشییع جنازه‌ها شرکت کنید. زینت ما باشید و باعث زشتی و وهن ما نباشید. ما را پیش چشم مردم، بد جلوه ندهید و باعث نشوید که مردم به ما بدبین شوند.»

۷ - همدلی با جوان

جوان، موجودی عاطفی، زودرنج و شکننده است. اگر با جوان با همدلی و احترام برخورد شود، به سهولت می‌توان در قلب او نفوذ کرد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) توصیه فرمودند: «علیکم بالشبان خیراً فانهم ارق افئدة ان الله بعثنی بشیراً و نذیراً ماخالفنی الشبان و خالفنی الشیوخ؛ بر شما باد به جوانان که قلب آنان رقیق‌تر و آماده پذیرش خیر است. وقتی خداوند مرا برای انذار و بشارت مردم مبعوث کرد، سال‌خورده‌ها با من مخالفت کردند؛ اما جوانان با من پیمان بستند. بر این اساس لازم نیست آموزه‌های دینی و تکالیف شرعی را بر جوانان تحمیل کرد که این امر عکس‌العمل منفی دارد؛ بلکه کافی است آن‌ها را به صورت جذاب، عرضه نمود و در کنار هدایت، بر همدلی تأکید ورزید.

۸ - انعطاف‌پذیری

همدلی بدون انعطاف‌پذیری، ممکن نیست. جوان به حکم جوان بودن در معرض خطا و لغزش است. از این رو امیرالمومنین علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «جهل الشباب معذور و علمه محقور؛ نادانی جوان، غیر قابل ملامت و علم او اندک است». خداوند به پیامبر رحمتش می‌فرماید: «اگر سخت دل و ترش روی بودی، همه از تو دور و پراکنده می‌شوند.»

مربی باید با تحمل و بردباری و انعطاف‌پذیری، با جوانان بزرگوارانه برخورد کند و چون پدری دل‌سوز، دست نوازش بر سر آنان بکشد و «ارتباط عاطفی» را بر ارتباط دستوری و خشک، مقدّم دارد؛ زیرا هرگز نمی‌توان با خشم و خشونت، با جوان مواجه شد و به او آموزه‌های دینی را آموزش داد؛ چون روح جوان بسیار آسیب‌پذیر است و در برابر برخورد قهرآمیز، واکنش نشان می‌دهد. از این رو باید مواظب بود در هنگام بیان مسائل دینی، لطمه‌ای به شخصیت جوان وارد نشود. بهتر است در هنگام تعلیم مسائل دینی از جملاتی مانند «این سخن در شأن شما نیست» و «شأن شما بالاتر از این‌هاست»، «شما سرمایه‌های این مملکت هستید و جامعه و تاریخ به شما امید دارد» استفاده شود.

۹ - میانه‌روی

در هدایت نسل جوان همان‌گونه که باید به سلیقه‌ها و علاقه‌های آنان توجه کرد و امر رشد و تربیت آنان را با مقتضیات ذات و جوهرشان هم‌آهنگ ساخت، باید از ایجاد شخصیت کاذب و توقع بی‌جا نیز پرهیز نمود.

هم چنین دین را نباید به صورت خشک و خشن معرفی نمود؛ زیرا اسلام دین سمحه و سهله است. متأسفانه گاهی دین به صورتی معرفی می‌شود که برخی جوانان آنان را خشک و سخت و حتی غیر مفید می‌دانند. استاد مطهری داستانی را نقل می‌کند که گویای این حقیقت است: یکی از مقدس‌ها شخصی را که به مسجد می‌آمد و نماز جماعتش ترک نمی‌شد، سرزنش کرد که اگر مسلمانی، چرا ریشت را این‌طور کرده‌ای؟ او از همان جا سجاده را بر می‌دارد و می‌گوید: این مسجد و این نماز جماعت و این دین و مذهب مال خودتان، رفت که رفت.

بدین‌سان آنان که منادیان و ناشران فرهنگ اسلام هستند، باید راه‌های معرفی اسلام را بلد باشند و در معرفی آن، اعتدال را رعایت کنند. خوشبختانه دینِ واقع‌بین اسلام به نکات دقیقی پرداخته که بسیار کارگشاست. وقتی امیرالمومنین علی (علیه السلام) با خدمتکارش قنبر برای خرید لباس به بازار رفتند و دو پیراهن دو درهمی و سه درهمی خریداری نمودند، امام (علیه السلام) پیراهن سه درهمی را به قنبر دادند. قنبر گفت: شما به آن سزاوارتری، چون شما بالای منبر می‌روی و خطبه می‌خوانی. امام (علیه السلام) در پاسخ فرمودند: «انت شاب و لک شره الشباب؛ تو جوان هستی و میل جوانی داری».

۱۰ – هم ‌آهنگی گفتار و کردار والدین و مربیان تربیتی

جوانان، تمام مسائل را زیر ذره‌بین انتقاد و موشکافی قرار می‌دهند و در اصول و بنیان‌های اعتقادی خود، هیچ‌گونه تسامح و سهل‌انگاری را روا نمی‌دارند. عطش جوانان به مذهب در صورتی سیراب می‌شود که صداقت و خلوص را در همه امور مشاهده کنند؛ اما اگر با ناهمخوانی و تضاد در گفتار و عمل مذهبی رو به رو شوند، یا در اعتقاد خود سست می‌شوند و یا صدای خود را به اعتراض بلند می‌کنند...

عدم هم آهنگی میان گفتار و کردار، نصیحت مربیان را بی‌اعتبار می‌کند. امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «به وسیله عمل خود، راهنما و راهبر مردم به سوی فضیلت‌ها شوید و تنها دعوتگر زبانی نباشید». مربی دینی زمانی موفق است که کلام او از طرف خودش یا هم صنفان او نقض نشود و بین گفتار و رفتارش، هم آهنگی باشد.

۱۱ - جلب اعتماد و احترام به عقاید جوان

آموزش مسائل دینی در صورتی مفید است که اعتماد جوان جلب شود. بدون جلب اعتماد نمی‌توان در جوان نفوذ کرد، از این رو امیرالمومنین علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «دل‌های مردم وحشی است، پس هر کسی بتواند با آن‌ها الفت برقرار کند، به او روی خواهند آورد». برای این کار باید به جوان شخصیت داد و از به کار بردن الفاظ تحقیرآمیز خودداری کرد.

هم چنین یکی از خواهش‌های طبیعی نوجوانان و جوانان این است که مانند بزرگسالان به عقایدشان احترام گذاشته شود. گاهی جوان بر عقیده خود پافشاری می‌کند؛ چون آن را حق می‌داند. گرچه از دید مربیان و معلّمان، آن نظریه باطل است. اما باید توجه داشت که توهین کردن به عقیده و نظر او، توهین به همه وجودشان خواهد بود. از این رو اسلام به مسلمانان دستور می‌دهد که به عقاید همگان احترام بگذارند و حتی از توهین کردن به بت‌پرست‌ها خودداری کنند.

۱۲ - بیان فلسفه احکام

علی‌رغم اینکه جوانان زمینه گرایش به امور مذهبی و دین را دارند؛ لکن روح جستجوگری نیز دارند. از این رو مطالبی را بهتر قبول می‌کنند که کاربردی و توأم با استدلال باشد؛ بدین منظور که مسائل دینی در کنار مسائل علمی و به صورت تطبیقی بیان شود. از این رو لازم است تا آن جا که امکان دارد، فلسفه و حکمت احکام و تعالیم دینی تبیین شود تا جوان ضمن قبول آموزه‌های دینی، با آگاهی، بینش، بصیرت و با انگیزه قوی‌تر به تعالیم دین روی آورند. این امر می‌طلبد که مربیان و روحانیان با مطالعات گسترده به بیان آموزه‌ها و تعلیمات دین بپردازند.

۱۳ - بیان اهداف دین و نقش آن در زندگی

در تربیت دینی جوانان باید به این اصل مهم توجه داشت که دین، نیاز به تبیین و میزان تأثیرگذاری آن در زندگی جوان دارد. از این رو پیش از آنکه بگوییم دین اسلام جامع‌ترین، کامل‌ترین و نیکوترین دین‌هاست، باید بگوییم دین اسلام چیست و اهداف آن کدام است؟ این دین است که به بایدها و نبایدهای انسان جواب می‌دهد، جهان و انسان را هدف من می‌داند و نقشی اساسی در زندگی مادی و معنوی انسان دارد؟ اگر حقیقت دین و نقش آن در زندگی و خوشبختی انسان و اصلاح معاش و... به درستی تبیین گردد، فطرت دین‌گرا و خداجویی جوانان، آن را به راحتی می‌پذیرند.