در روزگاری که آمریکا و غرب دیگر نمی‌توانند نقش بلامنازع و هژمون خود را در هندسه قدرت جهانی ایفا کنند، ایران با بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای و جهانی، مسیر «دیپلماسی چندجانبه» را با قدرت و قاطعیت در پیش گرفته است. این نشان می‌دهد نه واشنگتن قبله آمال دستگاه دیپلماسی، و نه لبخندهای دیپلماتیک غرب، تعیین‌کننده آینده سیاست خارجی کشور است.

وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران که در دولت‌های یازدهم و دوازدهم عملاً در سایه سیاست معطل‌سازی و چشم‌انتظاری برای امضای یک توافق یا تماس تلفنی با مقامات کاخ سفید فلج شده بود، امروز با عبور از آن رویکرد شکست‌خورده و با در پیش گرفتن رویکردی فعال و مستقل، وارد مرحله‌ای تازه از حضور در مناسبات بین‌المللی شده است. این تحول راهبردی، نه تنها در اظهارات و اسناد رسمی؛ بلکه در سفرها، توافق‌نامه‌ها و دیدارهای سطح بالای مقامات دیپلماتیک و سیاسی قابل مشاهده است.

رهبر معظم انقلاب در هفته گذشته و در اولین دیدار سال نو با مسئولان ارشد سه قوه، تماس‌های رئیس‌جمهور با رؤسای جمهور دیگر کشورها و فعالیت‌های وزارت امور خارجه را خیلی خوب و مؤثر ارزیابی کردند.

ایشان گفتگوهای عمان را یکی از ده‌ها کار وزارت امور خارجه خواندند و تأکید کردند: مسائل کشور نباید به این گفتگوها گره زده شود و اشتباهی که در برجام انجام شد و همه چیز کشور را به پیشرفت مذاکرات منوط کرد، نباید تکرار شود؛ چرا که کشور شرطی می‌شود و همه چیز از جمله سرمایه‌گذاری تا مشخص شدن نتیجه مذاکرات معطل می‌ماند. 

این سخن، نقشه راهی بود برای عبور از نگاه محدود و منفعلانه‌ای که طی هشت سال دولت‌های یازدهم و دوازدهم تمام همت و انرژی کشور را صرف گفتگو با غرب کرده بود؛ آن‌هم گفتگوهایی که نه تنها منجر به رفع تحریم نشد؛ بلکه تحریم‌ها را گسترده‌تر، پیچیده‌تر و دردناک‌تر نیز کرد.

اکنون وزارت خارجه در دولت چهاردهم، به ریاست سید عباس عراقچی، مسیر جدیدی را برگزیده است که در آن، مذاکرات برای رفع تحریم‌ها همچنان از طریق دیپلماسی غیرمستقیم ادامه دارد؛ اما نه به عنوان «همه چیز»؛ بلکه در کنار سایر ابزارهای قدرت و مسیرهای تعامل جهانی. در واقع، دیپلماسی کشور همزمان هم پیگیر رفع تحریم‌هاست و هم مسیر خنثی‌سازی آن‌ها را فعالانه دنبال می‌کند.

سفر رسمی عراقچی، وزیر امور خارجه، به مسکو و دیدار با ولادیمیر پوتین و سرگئی لاوروف، رئیس‌جمهور و وزیر خارجه فدراسیون روسیه، یکی از مهم‌ترین نمودهای دیپلماسی فعال جمهوری اسلامی ایران در شرق بود. عراقچی در دیدار اعلام کرد که «معاهده جامع همکاری‌های بلندمدت با روسیه» تصمیم دو کشور برای همکاری یک تصمیم راهبردی است.

در کنار دیپلماسی فعال عراقچی، کاظم غریب‌آبادی، معاون امور بین‌الملل وزارت امور خارجه، نیز در سفرهایی پی‌درپی با مقامات چینی و روسی دیدار و رایزنی کرده است. حضور فعال غریب‌آبادی در نشست‌های مشترک با همتایان خود در شرق، نشان‌دهنده عزم ملی برای تعمیق روابط با قدرت‌های نوظهور آسیایی و تمرکز بر ساختارهایی چون شانگهای، بریکس و اتحادیه اوراسیاست.

در ضلع سوم دیپلماسی چندجانبه نیز مجید تخت‌روانچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه نیز در سفر به کشورهای اروپایی و همچنین گفتگو و رایزنی با مقامات اروپایی، وجه دیگری از دیپلماسی فعال وزارت امور خارجه را نمایان ساخت.

سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران روز (جمعه) ۲۹ فروردین‌ماه پس از دیدار با سرگئی لاوروف همتای روس خود، در نشست خبری مشترک در مسکو به تشریح رایزنی‌های انجام شده پرداخت. 

وزیر خارجه گفت: روابط دو کشور با امضای معاهده مشارکت جامع راهبردی ارتقای جدیدی را پیدا کرده و الان روابط ما در سطح راهبردی قرار دارد و این معاهده یک چشم‌انداز درازمدت حداقل ۲۰ ساله را برای روابط دو کشور ترسیم کرده و به همه دنیا نشان می‌دهد که ما در مسیر خوبی به سمت همکاری‌های درازمدت حرکت می‌کنیم و مسائل و رویدادهایی که در این مسیر رخ خواهد داد، تاثیری بر روابط ایران و روسیه نخواهد داشت.

عراقچی پیش از نشست خبری مشترک، در دیدار با لاوروف ضمن قدردانی از میزبانی گرم وزیر خارجه روسی گفت: دیروز ملاقات خوب و طولانی با آقای پوتین داشتم و پیام کتبی مقام معظم رهبری را خدمت ایشان تسلیم کردم.

وی در توضیح این پیام بیان کرد: این هم یک پیام بود به جواب آقای پوتین و هم یک پیام به همه دنیا بود که ایران، روسیه را شریک اصلی و راهبردی خودش می‌داند و در مسائل مهم مشورت می‌کند.

وزیر خارجه بیان کرد: روابط ایران و روسیه شاید هیچ‌گاه در طول تاریخ به این اندازه نزدیک و مستحکم نبوده است.

عراقچی گفت: ما اخیراً یک معاهده جامع راهبردی در مسکو امضا کردیم که ابعاد روابط ما را به سطوح بسیار بالاتر گسترش داده است. این معاهده پایه‌های روابط جدید ما را تشکیل می‌دهد؛ اما از همه مهم‌تر اینکه چشم‌انداز درازمدت و طولانی به این روابط می‌دهد.

یکی از دستاوردهای مهم دستگاه دیپلماسی در ماه‌های اخیر، نهائی شدن مراحل اجرائی معاهده تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. این اتحادیه که متشکل از کشورهای روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان است، بازاری بزرگ با ظرفیت بالای اقتصادی در همسایگی شمالی ایران فراهم آورده که می‌تواند راهبرد خنثی‌سازی تحریم‌ها را به شکل عملیاتی تسهیل کند.

بنابر گفته وزیر امور خارجه کشورمان، معاهده تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اوراسیا تا چند ماه دیگر اجرائی خواهد شد. با اجرای این توافق‌نامه، بخش مهمی از صادرات ایران از تعرفه‌های محدودکننده خارج شده و در عین حال فرصت واردات اقلام ضروری با ارزهای غیردلاری و روابط تهاتری مهیا خواهد شد. این، پیام روشنی به غرب است: ایران معطل شما نمانده است.

در همین راستا، سفر وزیر دفاع عربستان سعودی به تهران، تنها یک تحول دوجانبه نیست؛ بلکه نشانه‌ای از دیپلماسی چندوجهی و چندجانبه ایران است که همزمان هم با قدرت‌های آسیایی (چین و روسیه) و هم با کشورهای منطقه (عربستان، قطر، عراق، پاکستان و...) در حال شکل‌گیری است. این سفر، نماد روشنی از موفقیت سیاست‌های دولت شهید آیت‌الله دکتر سید ابراهیم رئیسی در بسط روابط منطقه‌ای و کاهش تنش با همسایگان است؛ سیاستی که اکنون توسط وزیر خارجه دولت چهاردهم، سید عباس عراقچی، با قوت ادامه یافته است. سفر شاهزاده خالد بن سلمان به تهران، پس از سال‌ها تنش میان دو کشور، حاصل دیپلماسی منطقه‌ای فعال ایران است که در دوره جدید با میانجی‌گری موفق چین و اراده سیاسی دو کشور به نتیجه رسیده است. برخلاف دوره‌ای که روابط با همسایگان در سایه «دیپلماسی وین‌محور» به حاشیه رفته بود، اکنون این روابط در متن سیاست خارجی قرار گرفته‌اند.

پیوستن رسمی ایران به سازمان همکاری شانگهای و عضویت در بریکس، دو دستاورد دیگر دیپلماسی چندجانبه ایران در دولت‌های سیزدهم و چهاردهم است. این عضویت‌ها، صرفاً نمادین نیستند؛ بلکه دریچه‌ای به سوی حضور مؤثر ایران در فرآیند شکل‌گیری نظم جهانی غیرغربی‌اند. مشارکت فعال در پروژه‌های بانکی بریکس، توسعه تجارت با ارزهای ملی، همکاری‌های امنیتی ـ انرژی با اعضای شانگهای و... از مزایای راهبردی این پیوستگی‌هاست.

برخلاف رویکرد دولت‌های یازدهم و دوازدهم که عملاً تصور می‌کردند همه راه‌ها از وین، لوزان، نیویورک و واشنگتن می‌گذرد، دولت‌های سیزدهم و چهاردهم نشان داده‌اند که «جهان، فقط غرب نیست». امروز، بازیگران اصلی نظم نوین جهانی در شرق و جنوب کره زمین مستقر شده‌اند و جمهوری اسلامی ایران نیز با عزمی راسخ، بخشی مؤثر از این جبهه جدید قدرت جهانی است.

در این میان، نمی‌توان از اشتباه راهبردی دولت‌های یازدهم و دوازدهم در نگاه صرف به غرب چشم‌پوشی کرد. تمام تخم‌مرغ‌های سیاست خارجی آن دولت‌ها در سبد توافقی ریخته شد که نه تنها در عمل به نتیجه نرسید؛ بلکه غرب با نقض آشکار آن، عملاً اراده ملت ایران را تحقیر کرد. در حالی که کشورهای منطقه و شرق در حال توسعه تعاملات خود با تهران بودند، دستگاه دیپلماسی وقت، همه آن فرصت‌ها را معطل وعده‌های پوشالی جان کری کرده بود.

حتی تلاش برای «رفع» تحریم‌ها نیز صرفاً از مسیر گفتگو با غرب پیگیری شد، در حالی که امروز همان مسیر، با «خنثی‌سازی» تحریم‌ها و تنوع روابط خارجی، به شکل اصولی و عزتمندانه دنبال می‌شود. این تفاوت، تفاوت میان دیپلماسی عزتمندانه و دیپلماسی التماسی است.

در نهایت، باید گفت که مجموعه اقدامات ماه‌های اخیر وزارت امور خارجه در دولت چهاردهم، اعم از توسعه روابط با روسیه، چین، اتحادیه اوراسیا، کشورهای عضو بریکس، همسایگان آسیای غربی و آسیای مرکزی، حامل پیامی روشن به کاخ سفید و متحدانش است: ایران، کشور مستقلی است که معطل میز مذاکره با آمریکا نمی‌ماند.

مذاکرات، اگر به نتیجه مطلوب برای کشورمان برسد، یک مزیت است؛ اما اگر نرسد نیز کشور راه‌های جایگزین خود را فعال کرده است. این همان دیپلماسی واقع‌گرا، عزتمند و چندجانبه‌ای است که از دولت شهید رئیسی آغاز شد و اکنون با هدایت سید عباس عراقچی با قدرت ادامه دارد و این پیام، شاید از صد بیانیه، برای غرب معنادارتر باشد.