بررسی روایات

فراوانی روایاتِ مربوط به گریه اجزای نظام هستی بر شهادت امام حسین علیه‌السلام، اصلِ وقوع این رخداد را تردیدناپذیر کرده است؛ ضمن اینکه بعضی از این روایات، اسناد قابل قبولی نیز دارند. اما در مقام بررسی و تحلیل محتوایی این گروه از روایات، چند موضوع شایان توجه است:

نخست آنکه مدت زمانِ گریه اجزای هستی بر شهادت امام حسین علیه‌السلام در این روایات، متفاوت آمده است. در روایات نقل شده از معصومان علیهم‌السلام، سه گونه تعبیر دیده می‌شود: مقید نبودن به زمانی خاص، قید یک سال و قید چهل روز که روایات دسته سوم از تعداد بیشتری برخوردار است. اما در روایات نقل شده از اصحاب ائمه علیهم‌السلام، روایت ابوذر و میثم تمار، عاری از هرگونه تقیید زمانی است و روایت فاطمه بنت علی علیه‌السلام به زمان بازگشت اهل‌بیت علیهم‌السلام به مدینه مقید است. در روایات موجود در منابع اهل‌سنت نیز چندگونه تعبیر به چشم می‌خورد: مقید نبودن به زمانی خاص، مدت چند روز، یک ماه، چهل روز، دو یا سه ماه و بالاخره یک سال و نه ماه.

در توجیه اختلاف مربوط به مدت گریه اجزای عالم هستی، می‌توان گفت که هرچه به زمان رخداد حادثه نزدیک‌تر می‌شویم، نشانه‌های تأثر عالم هستی آشکارتر است؛ از این رو، حوادثی همچون کسوف، بادهای سرخ و سیاه، بارش خون و خاکستر، بلافاصله پس از حادثه رخ داده است. مثلاً در برخی روایات، سرخی خورشید در روزهای پس از شهادت امام علیه‌السلام به «علقم» (خون بسته)، یا به «ورده کالدهان» (چرم دباغی شده به رنگ سرخ)، یا به «ملاحف معصفره» (ملحفه‌های رنگ شده با شیره گل سرخ‌رنگی به نام مُعَصْفَر) تشبیه شده است و این وضعیت در روزهای بعد ادامه نیافته است. مؤید این توجیه، سخن سیوطی است که مدت سرخی همچون «ملاحف معصفره» را هفت روز ذکر می‌کند، سپس می‌گوید که آفاق آسمان به مدت شش ماه پس از شهادت حسین علیه‌السلام سرخ‌رنگ بود، و در نهایت اظهار می‌دارد که این سرخی همچنان در آسمان رؤیت می‌شود؛ بنابراین، باید میان سرخی هفت روز اول و شش ماه اول و سرخی پس از آن تفاوتی بوده باشد.

نکته دیگر در روایات یاد شده، تبیین محدوده گریان از نظام هستی بر شهادت ابی‌عبدالله علیه‌السلام است. دقت در تعابیر به کار رفته در این روایات نشان می‌دهد که این حادثه چگونه بر پهنه عظیم هستی تأثیرگذار بوده است. تعابیر به کار رفته چنین است: آسمان‌ها و زمین‌های هفت‌گانه و آنچه در آنها و بین آنهاست، خورشید، ستارگان، آنچه دیده می‌شود و آنچه دیده نمی‌شود، بهشت، دوزخ، ارکان آسمان، پهنه زمین، دریاها و ساکنان آنها، ماهیان اعماق دریاها، کوه‌ها و بیشه‌ها و کوهپایه‌ها، جنگل‌ها و صخره‌ها، درختان با شاخه‌هایشان، تمامی فرشتگان آسمان و زمین، وحوش بیابان، مؤمنان انس و جن، رضوان، مالک، حاملان عرش، کعبه، مقام ابراهیم و مشعرالحرام بر امام حسین علیه‌السلام گریستند.

اما گریه موجودات بی‌جان و جمادات چگونه توجیه‌پذیر است؟ آیا این‌گونه روایات را باید بر معنای کنایی و تخیلی و تمثیلی حمل کنیم؟ یا آنکه می‌توان مفهومی حقیقی از آنها استنباط کرد؟

با توجه به دشواری درک گریه موجودات بی‌شعور، روایات یاد شده را برخی با تقدیر گرفتن یک مضاف توجیه کرده‌اند مثلاً: بکت السماوات والارضون را به بکی اهل السماوات والارضون تفسیر کرده‌اند. برخی نیز آن را تعبیری کنایی دانسته‌اند. برخی دیگر، آن را رسمی باقی مانده از عصر جاهلی دانسته‌اند که برای تعظیم فقدان برخی شخصیت‌ها، این تعابیر را به کار می‌برده‌اند.

به نظر می‌رسد اگر آیاتی همچون: انْ مِنْ شیء إلّا یسبِّح بحمده و لکن لاتفقهون تسبیحهم (اسراء: 44) و یسبّح لله ما فی السماوات والارض (جمعه: 1) را بدون هرگونه توجیه و تأویلی معنا کنیم، چنان که اجزای هستی، تسبیح‌گوی حق می‌تواند باشد، و همین، حکایت از گونه‌ای شعور در آنها دارد، همین‌ها می‌توانند بر شهادت شخصیتی چون ابی‌عبدالله علیه‌السلام گریان باشند. اما گریه هر چیز متناسب با هموست:

ما سمیعیم و بصیریم و خوشیم

با شما نامحرمان ما خامُشیم

اما اینکه گریه اجزای نظام هستی ـ بر اساس روایات یاد شده ـ اختصاص به امام حسین علیه‌السلام و حضرت یحیی علیه‌السلام داشته، نیز نشانه‌ای دیگر از عظمت شهادت امام حسین علیه‌السلام است. چرا که حتی شهادت حضرت یحیی علیه‌السلام نیز تأثیری همچون شهادت ابی‌عبدالله علیه‌السلام بر اجزای نظام هستی نداشته است. شایان ذکر است که بر اساس برخی روایات، بخش‌های محدودی از اجزای هستی بر مرگ مؤمن گریه می‌کنند. بنا به نقل انس بن مالک از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل شده است: «هر مؤمنی را در آسمان دری است که محل صعود اعمال و نزول رزق اوست، و به هنگام مرگ مؤمن، این بخش از آسمان و نیز محل نماز مؤمن در زمین، بر مرگش می‌گریند!»

5. گریه و عزای پیامبران و فرشتگان

اگر شهادت ابی‌عبدالله علیه‌السلام اجزای مختلف عالم هستی را به گریستن واداشت، امر غریبی نیست که انبیای الاهی، فرشتگان و جنیانِ باایمان نیز بر این مصیبت بزرگ بگریند و عزادار شوند. این حقیقت را می‌توان از روایات متعددی که در منابع شیعی و سنی نقل شده، به دست آورد. در ادامه مباحث، چند نمونه از این روایات را نقل می‌کنیم.

ابن قولویه قمی، روایت مسندی را از ابوبصیر بدین مضمون نقل کرده است:

نزد امام صادق علیه‌السلام بودم و با آن جناب سخن می‌گفتم که فرزند حضرت وارد شد. آن حضرت او را بوسیدند و به خود چسبانیدند و فرمودند: خداوند کوچک بدارد آنکه شما را کوچک کند و انتقام کشد از آنکه شما را تنها گذارد و خوار سازد و لعنت کند آنکه شما را به قتل رساند، و خداوند ولی و حافظ و یاری کننده شما باشد. همانا گریه زنان و انبیا و صدیقین و شهدا و فرشتگان آسمان برای شما بسیار بوده است.

سپس حضرت گریستند و فرمودند: ای ابابصیر، هرگاه به اولاد حسین علیه‌السلام می‌نگرم، به علت آنچه بر پدرشان (حسین علیه‌السلام) و بر ایشان گذشته، خودداری نتوانم کرد...

ابن قولویه روایت دیگری را از امام صادق علیه‌السلام نقل کرده که طی آن، به گریه صدیقه کبری سلام الله علیها به همراه هزار پیامبر و هزار صدیق و هزار شهید و هزاران هزار تن از کرّوبیان بر شهادت امام حسین علیه‌السلام اشاره شده است.

اما درباره گریه فرشتگان ـ به جز آنچه گذشت ـ روایات زیادی در منابع به چشم می‌خورد. این معنا، در خطبه امام سجاد علیه‌السلام در مجلس یزید در قالب این جملات آمده که: «من فرزند کسی هستم که فرشتگان آسمان بر او گریستند». همچنین در خطبه آن حضرت به هنگام ورود کاروان اسرای اهل‌بیت علیهم‌السلام به مدینه چنین آمده:

ای مردم! کدام یک از مردانتان پس از قتل حسین علیه‌السلام دلشاد خواهد بود؟ و کدامین قلب غیرمحزون؟ و کدامین چشم، بی‌اشک؟ در حالی که هفت آسمان بر او گریستند و دریاها با امواجشان، و آسمان‌ها با ارکانشان، و زمین به وسعتش، و درختان به شاخه‌هایشان، و ماهیان در عمق دریاها و ملائکه مقرب الهی و همه اهل آسمان‌ها...

در روایت ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه‌السلام نیز می‌خوانیم که پس از شهادت ابی‌عبدالله علیه‌السلام، فرشتگان با گریه و ناله و ضجّه از خداوند، انتقام خون آن حضرت را خواستار شدند، و خداوند نیز در پاسخ فرشتگان، از انتقام‌گیری توسط قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه الشریف خبر داد.

ابن قولویه روایات متعددی از امام باقر علیه‌السلام و امام صادق علیه‌السلام نقل کرده که از حضور تعداد زیادی فرشته با هیئت غبارآلود و عزادار بر سر قبر امام حسین علیه‌السلام در تمامی ساعات شبانه‌روز خبر داده‌اند و آنان به گریه برای مظلومیت آن حضرت و نیز دعا برای زوّار او مشغول‌اند. روایت صفوان جمال از امام صادق علیه‌السلام در این باره را مرور می‌کنیم. وی چنین نقل کرده:

در مسیر مدینه به مکه در محضر امام صادق علیه‌السلام بودم و آن حضرت را محزون و شکسته و غمناک دیدم. علت را جویا شدم، فرمودند: اگر آنچه من می‌شنوم را می‌شنیدی، چنین پرسشی نمی‌کردی! عرض کردم: چه می‌شنوید؟ فرمودند: ناله فرشتگان و نفرین آنان بر قاتلان امیرمؤمنان علی علیه‌السلام و قاتلان حسین علیه‌السلام، و ناله جنیان و گریه فرشتگانی که دور قبر حسین علیه‌السلام هستند و به شدت در جزع و فزع اند. با این وجود، چه کسی می‌تواند غذا و نوشیدنی و خواب گوارایش باشد؟! 

منابع در دفتر نشریه موجود است

ادامه دارد...

 

تاریخ در تصویر

عزاداری مردم تهران در روز عاشورا در دوره قاجاریه