کریدور بین‌المللی شمال - جنوب که ریشه‌ای ۵۰۰ ساله در مسیرهای بازرگانی ایران دارد، امروز بیش از هر زمان دیگری به کانون توجه قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی تبدیل شده است. این مسیر نه‌تنها فرصت‌های تجاری بزرگی برای ایران به همراه دارد؛ بلکه نقش کلیدی در بازتعریف جایگاه ژئوپلیتیکی کشور در نظم جهانی ایفا می‌کند.

به گزارش فارس؛ با شدت گرفتن تنش‌های ژئوپلیتیکی و اختلال در مسیرهای سنتی تجارت جهانی، کریدور بین‌المللی شمال - جنوب (INSTC) که از ایران عبور می‌کند، به یکی از مهم‌ترین کریدورهای ترانزیتی و تجاری جهان تبدیل شده است. این کریدور که از هند آغاز شده و با عبور از ایران به روسیه و سپس اروپا می‌رسد، اکنون در آستانه یک جهش راهبردی از مسیر ارتباطی به مسیر تجاری قرار گرفته است. ایران، با توجه به موقعیت جغرافیایی ممتاز خود در اتصال جنوب آسیا به اوراسیا، نقش کلیدی در این مسیر ایفا می‌کند. این نقش نه‌تنها بر آینده اقتصادی کشور تأثیرگذار است؛ بلکه ابعاد سیاسی و امنیتی آن نیز ایران را به بازیگری موثر در معادلات منطقه‌ای و جهانی تبدیل کرده است. کریدور شمال - جنوب که نخستین بار در سال ۲۰۰۰ میلادی با توافق سه کشور ایران، روسیه و هند در سن‌پترزبورگ پایه‌گذاری شد، شامل شبکه‌ای ترکیبی از حمل‌ونقل دریایی، ریلی و جاده‌ای است. این مسیر با هدف تسهیل مبادلات تجاری بین شبه‌قاره هند، قفقاز، آسیای مرکزی، روسیه و اروپا طراحی شده و اکنون ۱۳ کشور به عضویت رسمی آن درآمده‌اند. ترکمنستان نیز در آستانه پیوستن رسمی قرار دارد. هرچند این مسیر در نگاه اول ابتکاری جدید به نظر می‌رسد؛ اما ریشه‌های آن به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد. در دوران صفوی (۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی)، ایران یکی از اصلی‌ترین شاهراه‌های تجاری جهان بود و تخمین زده می‌شود که در آن دوران بیش از ۱۰ هزار تاجر هندی در سرزمین‌های مختلف ایران فعالیت می‌کردند. این گذشته غنی، نشان‌دهنده ظرفیت بالای ایران برای بازیابی جایگاه تاریخی خود در عرصه تجارت بین‌المللی است.

با افزایش فشارهای غرب بر روسیه به ویژه پس از جنگ اوکراین، و همچنین اختلالاتی نظیر انسداد کانال سوئز در سال ۲۰۲۱ و بحران دریای سرخ، اهمیت راه‌های جایگزین ترانزیتی بیشتر شده است. در این میان، ایران با توسعه شبکه ریلی و بنادر خود، از جمله بندر چابهار و بندر شهید رجایی، توانسته نقش کلیدی در پویایی این کریدور ایفا کند. کارشناسان بر این باورند که تجاری‌سازی کریدور شمال - جنوب نیازمند چند پیش‌شرط مهم است؛ از جمله دیپلماسی فعال اقتصادی، تسهیل فرآیندهای گمرکی و ترانزیتی در مرزها، بهینه‌سازی زیرساخت‌های حمل‌ونقل، و همچنین تشویق بخش خصوصی و بازرگانان برای بهره‌برداری از این مسیر. به گفته حسن کریم‌نیا، کارشناس حوزه حمل‌ونقل و ترانزیت، استفاده هدفمند از مزیت‌های جغرافیایی ایران در این کریدور، می‌تواند درآمدهای چند میلیارد دلاری از محل ترانزیت برای کشور به همراه داشته باشد و حتی ابزاری برای کنترل تورم داخلی فراهم کند. وی همچنین تأکید می‌کند که اتصال هند به آسیای مرکزی و روسیه از طریق ایران، و همزمان دسترسی کشورهای خلیج‌فارس به اروپا از مسیر ایران، یک فرصت راهبُردی برای همگرایی سیاسی، امنیتی و اقتصادی با کشورهای منطقه ایجاد کرده است. این فرصت، در بحبوحه تحولات جهانی، می‌تواند جایگاه ایران را در نظم نوظهور جهانی تقویت کند. در نهایت، کریدور شمال - جنوب، اگرچه بر بستری تاریخی و فرهنگی بنا شده، امروز در حال تبدیل شدن به یکی از اهرم‌های اصلی توسعه اقتصادی و دیپلماسی منطقه‌ای ایران است. پنجره فرصت برای بهره‌برداری از این مسیر گشوده است؛ اما تردیدی نیست که استفاده مؤثر از آن، نیازمند عزم ملی، برنامه‌ریزی دقیق و همراهی نهادهای داخلی و منطقه‌ای است.

از طرفی، امروزه کریدورهای ترانزیتی به عرصه جنگ کریدوری تبدیل شده‌اند و همه کشورها به دنبال اختصاص سهم قابل‌توجهی در این کریدورها هستند. نقش موثر کریدورها در شکل‌دهی معادلات اقتصادی و ژئوپلیتیکی موجب شده که ایجاد و بهره‌برداری از کریدورها به یکی از اصلی‌ترین موضوعات همکاری کشورهای ذی‌نفع و هم‌سو تبدیل شود. این نقش با جنگ تعرفه‌ای چین و آمریکا و احتمال بلوک‌بندی کشورهای جهان با برچسب کشورهای دوست و غیر دوست بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است.