شعر آیینی و مذهبی همواره یکی از ارکان مهم فرهنگ و ادب فارسی بوده و نقشی ماندگار در انتقال معارف دینی و ایجاد پیوند عاطفی میان مردم و اهل بیت علیهم‌السلام ایفا کرده است. این‌گونه اشعار، گذشته از ارزش‌های هنری، حامل پیام‌های معرفتی، اخلاقی و اجتماعی است که می‌تواند زمینه‌ساز تربیت معنوی و رشد فکری جامعه باشد. شاعران آیینی با زبان هنر، مفاهیم بلند توحیدی و ولایی را در قالب‌های موزون و تأثیرگذار به دل‌ها می‌نشانند و گاه یک بیت شعر، دل‌ها را متحول و راهی هدایت می‌کند.

از سوی دیگر، محافل و مجالس مذهبی، به‌ویژه در مدح و مرثیه اهل بیت، به شعر آیینی رونق و رنگ تازه‌ای می‌بخشند. مداحی و شعرخوانی، ظرفیتی عظیم برای بیان حقایق دینی و تقویت باورهای مردم است و نقش پررنگی در هویت‌سازی و ماندگاری فرهنگ شیعی داشته است. بی‌گمان، هرچه سطح فکری و معرفتی اشعار ارتقاء یابد، اثرگذاری آن بر مخاطبان نیز عمیق‌تر خواهد بود.

با وجود این جایگاه والا، در سال‌های اخیر برخی آسیب‌ها دامن‌گیر شعر آیینی و به‌ویژه اشعار مورد استفاده در مداحی شده است که توجه و دقت بیشتری را می‌طلبد:

۱. سطحی‌نگری و ساده‌سازی مفرط: در این نوع شعرها، به جای استفاده از مفاهیم عمیق دینی، از تعابیر بسیار ابتدایی، توصیفات صرفاً احساسی و اغلب کلیشه‌ای به کار می‌رود و توجهی به جنبه‌های معرفتی و آموزنده شعر نشان داده نمی‌شود. این رویکرد ضمن آنکه مخاطب را به دریافت‌های سطحی و هیجانی محدود می‌کند، زمینه‌ساز کاهش تأثیر تربیتی و معنوی مداحی نیز می‌‌شود. در نتیجه، محتوای شعر از پیام‌های اصیل دینی تهی شده و مجالس مذهبی به جای اینکه فرصتی برای گسترش معرفت و بصیرت باشند، بیشتر به صحنه‌ای برای جلب احساسات زودگذر تبدیل می‌شوند. این روند اگر ادامه پیدا کند، به تدریج باعث فاصله گرفتن نسل جوان از مفاهیم والای دین خواهد شد.  

۲. سبک‌های کودکانه: به‌کارگیری تعابیر کودکانه و الفاظ ساده و پیش‌پاافتاده در اشعار مداحی، موجب سطحی شدن محتوا و دور شدن از عظمت و شأن مضامین اهل بیت علیهم‌السلام می‌شود. این رویکرد، ضمن کمرنگ‌کردن جنبه معرفتی و تأثیرگذاری معنوی شعر، گاه باعث می‌شود مخاطب بزرگسال نتواند با مضمون آن ارتباط جدی برقرار کند و پیام‌های اصلی دین به‌درستی منتقل نشود. استمرار این وضعیت، نه‌تنها مخاطبان را به برداشت‌های ساده‌انگارانه سوق می‌دهد؛ بلکه آسیب‌هایی مثل پایین آمدن سطح سلیقه شعری جامعه و ضعیف شدن اندیشه دینی را نیز به دنبال دارد. استفاده صحیح از زبان ادبی و متناسب با عظمت جایگاه اهل بیت از یک سو و نیز در نظر گرفتن سن و سال مخاطبان مجلس، لازمه‌اش، تعالی شعر آیینی است تا از این رهگذر منجر به تربیت نسلی آگاه و علاقه‌مند به معارف دینی شود. بنابراین، لازم است در انتخاب مضامین شعر، حساسیت و دقت کافی به خرج داد تا محتوای انتخاب‌شده با سطح سنی و فهم مخاطب کاملاً متناسب باشد. این توجه، هم به انتقال صحیح پیام‌های دینی کمک می‌کند و هم شأن مجالس اهل بیت را حفظ می‌کند.

۳. ضعف پشتوانه معرفتی: این چالش در برخی سروده‌های آیینی باعث شده است که مفاهیمی در شعر مطرح شود که نه‌تنها با اصول عقیدتی شیعه سازگار نیست؛ بلکه گاه در تضاد با آموزه‌های اهل بیت و منابع معتبر دینی قرار می‌گیرد. چنین اشعاری که بدون توجه به منابع اصیل یا صرفاً بر اساس ذوق شخصی و برداشت‌های نادرست سروده می‌شوند، زمینه تحریف باورهای دینی را فراهم می‌کند و موجب انتقال پیام‌های نادرست به مخاطب می‌شوند. این روند، به تدریج می‌تواند اعتماد شنوندگان را نسبت به معارف واقعی دین و مجالس اهل بیت کاهش دهد و در نهایت، جایگاه و اثرگذاری شعر آیینی را پایین بیاورد.

۴. بی‌اعتنایی به صحت سند و محتوا: بعضی اشعار به نقل روایات ضعیف یا حتی جعلی روی می‌آورند و یا نکاتی را بیان می‌کنند که فاقد هرگونه سند معتبر است. ترویج این قبیل مضامین، نه تنها کمکی به تعمیق ایمان مخاطب نمی‌کند؛ بلکه زمینه بدبینی یا تشکیک نسبت به آموزه‌های اصلی دین را فراهم می‌سازد.

اما برای ارتقای جایگاه شعر آئینی و کاستن از آسیب‌های پیش‌گفته، چند راهکار اساسی پیشنهاد می‌شود:

الف) تقویت شناخت و معرفت نسبت به اهل بیت علیهم‌السلام: آشنایی عمیق با سیره و معارف اهل بیت شاخصه‌ای ضروری برای هر شاعر و مداح است تا بتواند از دام سطحی‌نگری و غلبه احساسات بر عقلانیت بگریزد و شعری متعالی و الهام‌بخش بسراید.

ب) توجه ویژه به منابع معتبر و بهره‌گیری از متون اصیل: ضروری است شاعران و ستایشگران، اشعار و مطالب خود را با رجوع به منابع قابل‌اعتماد دینی، قرآن، احادیث معتبر و تحلیل‌های دقیق تولید کنند تا جامعه مخاطب از صحت و سلامت مطالب اطمینان حاصل کند.

ج) نوآوری در ساختار و زبان شعر با حفظ اصالت :بهره‌گیری از زبان فاخر، استعاره‌ها و نوآوری‌های ادبی در کنار حفظ پیام و محتوا، می‌تواند اشعار آیینی را از یکنواختی و تکرار دور کرده و قابلیت تأثیرگذاری آن را افزایش دهد.

بنابراین فاصله گرفتن از فضای احساس‌زدگی صرف و حرکت به سمت اشعار معرفتی، زمینه‌ساز افزایش شعور و بینش دینی در جامعه است. مزین شدن مجالس مذهبی به اشعار سطح بالا و به دور از هر تحریف و متناسب با فضای مخاطبان مجلس، بی‌تردید موجب اعتلای فرهنگ دینی و تحکیم محبت و معرفت اهل بیت علیهم‌السلام در دل‌ها خواهد شد.

 

محفل محترم