خودروسازان یک تنه تمام منافع را به جیب می‌زنند و مردم و دولت، خسارت‌های آنها را پرداخت می‌کنند! علی‌رغم ارزان بودن چندین برابر بنزین در ایران؛ اما ایرانیان نسبت به بسیاری از مردم جهان هزینه جابجایی بیشتری می‌پردازند. 

بنزین از آب ارزان‌تر است. این گزاره‌ای که به تنهایی درست است؛ اما سیاست‌گذاران را به نتیجه غلط دلخواه می‌رساند و آن این است که ارزانی، علت مصرف بالای بنزین است و راه‌حل برای کاهش مصرف و جلوگیری از قاچاق، افزایش قیمت آن است. مطابق علم اقتصاد، گران کردن هر چیزی در کوتاه مدت حتماً به کاهش مصرف آن می‌انجامد؛ اما در بلند مدت اگر مصرف‌کنندگان نتوانند کالای جایگزین را بیابند، دوباره مصرف افزایش می‌یابد. این چرخه پرتکرار ماجرای بنزین در ایران است. در این چرخه، دولت‌ها برای مقطعی مُسکنی کوتاه برای مصرف پیدا می‌کنند؛ ولی این مُسکن موجب افزایش نارضایتی مردم در میان مدت و بلند مدت می‌شود و بعد از مدتی دوباره مصرف اوج می‌گیرد. 

وظیفه اقتصاددانان نگاه دقیق‌تر به موضوع است، و الا مقایسه قیمت در بین کشورها را هر کسی می‌تواند انجام دهد. امان از وقتی که همین مقایسه قیمت‌ها، مبنای سیاست‌گذاری هم شود. البته که اقتصاددانان نزدیک به دولت‌ها برای علمی نشان دادن همین مقایسه ساده، از ادبیات پیچیده استفاده می‌کنند؛ ولی نتیجه به همان نپختگی قبل است.

بنزین کالای واسطه است. محصول نهایی جابجایی است. باید ببینیم جابجایی شخصی در ایران ارزان‌تر از الگوی بین‌المللی است یا نه. در این حالت است که می‌توان مقایسه درست و در نتیجه سیاست‌گذاری درست‌تری ارائه کرد. بنزین مانند آب نیست. آب کالایی است که مستقیماً مورد نیاز انسان است؛ اما بنزین کالای مکمل خودروها است که در نهایت در خدمتی به نام جابجایی (حمل و نقل) خود را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر ما آب را می‌نوشیم؛ اما بنزین باید سوخته شود تا ما از محلی به محل دیگر جابجا شویم. مقایسه درست‌تر این است که نرخ جابجایی داخل ایران و خارج را مقایسه کنیم.

محاسبه هزینه جابجایی شخصی:

در یک مدل با فرض ثابت بودن سایر شرایط برای محاسبه هزینه جابجایی شخصی باید مؤلفه‌های زیر را مدنظر داشت:

قیمت خودرو: برای این کار قیمت خودروهای صفر را مدنظر قرار دهید. برای مقایسه ساده‌تر فرض کنید عمر مفید خودرو همان یکسال اول است. [1]

هزینه‌های جاری خودرو که شامل تعمیر و نگهداری، بیمه، مالیات و عوارض پرداختنی است.

هزینه سوخت خودرو

برای اینکه هزینه جابجایی شخصی بین کشورها قابل مقایسه باشد، هزینه جابجایی شخصی به ازای هر کیلومتر را محاسبه می‌کنیم. 

جابجایی شخصی به ازای هر کیلومتر در ایران:

اکنون به محاسبه هزینه جابجایی شخصی در ایران به ازای هر کیلومتر می‌پردازیم. بر اساس گارانتی‌های خودرو، هر خودرو تا 60 هزار کیلومتر یا 3 سال تحت پوشش گارانتی است. به عبارت دیگر پیمایش سالانه 20 هزار کیلومتر به عنوان یک معیار استاندارد برای مصرف خودرو می‌تواند مد نظر باشد. گزارش‌ها و اظهارات کارشناسی، میانگین مصرف سوخت خودروهای داخلی را 10 لیتر به ازای هر 100 کیلومتر در نظر می‌گیرند.

اکنون محاسبه را آغاز می‌کنیم:

برای محاسبه هزینه سوخت، میانگین مصرف سوخت خودرو در هر 100 کیلومتر را 10 لیتر درنظر بگیرید. با این توصیف به ازای 20 هزار کیلومتر تردد سالانه، معادل 2000 لیتر بنزین مصرف می‌شود. بر اساس نظام سهمیه بندی، 720 لیتر به قیمت 1500 تومانی و 1280 لیتر به قیمت 3000 تومانی محاسبه خواهد شد. بنابراین هزینه بنزین هر خودرو در سال معادل 4920000 تومان و به ازای هر کیلومتر 1250تومان خواهد بود.

جمع‌بندی هزینه هر کیلومتر جابجایی شخصی در ایران:

به ازای هر 100 میلیون تومان قیمت خودرو: 5000 تومان در هر کیلومتر

پرداخت‌های سالانه: 1000 تومان در هر کیلومتر

هزینه سوخت: 1250 تومان در هر کیلومتر

اکنون متوسط قیمت خودروهای شخصی در ایران را 800 میلیون تومان در نظر بگیرید. با این محاسبات هزینه هر کیلومتر جابجایی شخصی در ایران معادل 42250 تومان خواهد بود که با فرض دلار 50 هزار تومانی، معادل 85 سنت در هر کیلومتر است.

جابجایی شخصی به ازای هر کیلومتر در الگوی مطلوب خارجی:

اکنون به محاسبه هزینه جابجایی شخصی در  الگوی خارج از ایران به ازای هر کیلومتر می‌پردازیم.

متوسط قیمت بنزین در فوب خلیج فارس 45 سنت. میانگین مصرف سوخت خودروهای خارجی را 6 لیتر به ازای هر 100 کیلومتر در نظر می‌گیریم. بر اساس همان پیمایش 20 هزار کیلومتر در سال، میزان مصرف بنزین این خودرو در سال 1200 لیتر و جمع کل هزینه‌های آن 540 دلار خواهد شد. هزینه بنزین در جابجایی شخصی در خارج ایران معادل 2.7 سنت در هر کیلومتر است.

جمع کل هزینه جابجایی شخصی در خارج از ایران:

هزینه‌های به‌جز سوخت 80 سنت در هر کیلومتر و هزینه سوخت 3 سنت در هر کیلومتر و جمع کل به ازای هر کیلومتر 82.7 سنت که برای تسهیل در محاسبه 83 سنت خواهد بود.

جابجایی شخصی در ایران گران‌تر از الگوهای جهانی:

همان‌طور که در محاسبات فوق می‌بینید، هزینه جابجایی شخصی در ایران برای یک خودرو میانی با قیمت 800 میلیون تومان، برابر با 85 سنت در هر کیلومتر است. همین شاخص برای یک خودرو میانی در الگوی خارج از ایران برابر با 83 سنت در هر کیلومتر است. این یعنی علی‌رغم ارزان بودن چندین برابر بنزین در ایران؛ اما ایرانیان نسبت به بسیاری از مردم جهان هزینه جابجایی بیشتری می‌پردازند.

این هزینه بیشتر کجاست؟ پاسخ به روشنی در قیمت‌گذاری خودرو است. در شرایطی که قیمت خودروها در ایران هیچ تناسبی با بازارهای جهانی ندارد، هزینه حمل و نقل شخصی در ایران گران‌تر از کشورهای دیگر است. علاوه بر این باید توجه داشت که به ازای گرانی هر 100 میلیون تومان خودرو در کشور، معادل مصرف 33 هزار لیتر بنزین معادل پیمایش 330 هزار کیلومتر معادل 15 سال عمر خودرو یکجا پرداخت شده است.

علاوه بر این باید توجه داشت که اگر قیمت بنزین را به نرخ آزاد معادل 45 سنت معادل 22500 تومان در نظر بگیریم، به ازای هر 100 میلیون تومان گرانی خودرو در کشور، معادل مصرف 4440 لیتر بنزین معادل پیمایش 44400 کیلومتر معادل 2 سال عمر خودرو یکجا پرداخت شده است.

نتیجه‌گیری:

در حالی که ما ایرانیان هزینه بیشتری بابت جابجایی شخصی می‌پردازیم، گران کردن بنزین فشار مضاعفی بر مردم است. حل این مشکل در بهبود جابجایی عمومی و کاهش قیمت خودروها نسبت به قیمت‌های جهانی است. اگر چنین راه‌حل‌هایی در دسترس دولتمردان ایران نیست، راه‌حل سوم اخذ جریمه سوخت از خودروسازانی است که پول اضافی را از مردم می‌گیرند؛ ولی به دولت نمی‌پردازند. در واقع در شرایط فعلی، خودروسازان یک تنه تمام منافع را به جیب می‌زنند و مردم و دولت خسارت‌های آنها را پرداخت می‌کنند. اینجاست که فرمایش گرانبهای امیرالمومنین علیه السلام به مالک اشتر را به دولتمردان یادآوری می‌کنیم که فرمودند: در سیاست‌گذاری رضایت عامه را دنبال کنید، نه خواسته‌های گروه‌های ذی‌نفوذ دارای قدرت را.

وَکْیَكُنْ أَحَبَّ اکاْمُورِ إِلَیْكَ أَوْسَطُهَا فِی الْحَقِّ، وَیَعَمُّهَا فِی الْعَدْلِ، وَأَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِیَّةِ

_____________________

[1] برای جلوگیری از پیچیدگی محاسباتی، این فرض اجرا شده است. والا باید خالص استهلاک و تورم را در قیمت سالانه خودرو محاسبه کرد. (تسنیم)