امروزه گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات به گونه‌ای است که در هر کجای زندگی انسان، جلوه‌های حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات به چشم می‌خورد. اینترنت و سرویس‌های ارائه شده در قالب آن، در عین حال که ابراز مفیدی برای کسب و تبادل اطلاعات است؛ اما می‌تواند مخرب نیز باشد. این مقاله با هدف بررسی فضای مجازی و اثر آسیب آن در خانواده پرداخته است. بررسی و گردآوری اطلاعات از منابع کتابخانه‌ای و اینترنت، نشانگر این بودند که اینترنت ابزار قدرتمندی است که هم می‌تواند باعث فساد گردد و هم ابزار آموزش و تعلیم و رشد علمی، فرهنگی و اجتماعی نوجوانان را فراهم آورد. با توجه به اینکه این پدیده نوظهور است، دارای تهدیداتی است؛ بنابراین پیش از آینده پژوهی فضای سایبر، باید به شناخت بیشتر و عمیق‌تر از فضای سایبر پرداخته شود. پیامدهای فضای سایبر در حوزه‌های راهبردی، فرهنگی، اجتماعی با ذکر فرصت‌ها و تهدیدات، گاهی اثرگذار در شناخت سایبر به شمار می‌آید. پدیده‌هایی همچون بازیگری و تغییر هویت، گسترش و تولید ناهنجاری اخلاقی، انزواطلبی واقعی، رفتار اجتماعی شبکه‌ای، تغییر سبک زندگی، اعتیاد مجازی، زندگی دوم، تاثیر بر بنیان خانواده، ترویج بی‌دینی، نقض حریم خصوصی و... از پیامدهای فضای سایبر محسوب می‌شود. در این پژوهش، نگارندگان به بررسی فضای مجازی و اثر آسیب آن در خانواده پرداخته می‌شود و در ادامه راهکارهایی جهت پیشگیری از تاثیرات مخرب آن ارائه گردیده است.

اهمیت تحقیق

با توجه به اهمیت فضای مجازی در توسعه جوامع، در جامعه ما نیز در سال‌های اخـیر بـه فناوری اطلاعات ارتباطات توجه زیادی شده است؛ ولی در این رابطه آسیب‌های جـدی وجـود دارد که ضروری است به ریشه‌یابی آن پرداخت. «کشور ما از نظر بهره‌مندی از اینترنت در بین 187 کشور جـهان رتـبه 87 دارد که 35درصد استفاده‌کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می‌دهند و میانگین مصرف شـده بـرای اینترنت 52 دقیقه در هفته (صادقیان، 1384) شبکه‌های دوست‌یابی در کـشور ما در میان جوانان رتبه سوم در این شبکه‌ها کسب کرده‌اند (ستارزاده، 1386). فرهنگ رسانه‌ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشتغال کـرده و از آن مهم‌تر، نمایانگر نقش خانواده در کنار ایـن ابـررسانه است کـه والدیـن روی فـرزندان خود تا چه حد کنترل تـربیتی و نـظارت اخلاقی دارند.

بروز آسیب‌های نوظهور می‌تواند زمینه‌ساز نوع جدیدی از آسیب‌های اجتماعی و روانی باشد، به همین دلیـل، برنامه‌ریزی برای شـناسایی، پیـشگیری و کاهش آسیب‌های نوظهور لازم و ضـروری اسـت. در این مقاله سعی شده است به آسیب‌های مرتبط با اینترنت به ویـژه عـضویت در شبکه‌های اجتماعی مجازی پرداخـته و بـرای رفـع این‌گونه مـعضلات، پیـشنهاداتی ارائه می‌گردد.

مـبانی نـظری در مورد تأثیرات فضای مجازی و تربیت اسلامی. یکی از بزرگ‌ترین مسائل اجتماعی که جوامع امروزی بـه آن مـبتلا هستند، ضعف بنیاد خانواده است. از آنـجایی کـه مشکلات خـانواده بـه صـورت نا به هنجاری اجتماعی بروز می‌کند، خانواده و سلامت آن از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار هستند. صرف‌نظر از آمار و ارقام بالا و روزافزونی که در مـسائلی مـانند بالارفتن سن ازدواج – طلاق - فرار از منزل، فـحشا و سـایر مـسائل خـانوادگی وجـود دارد، سردشدن ارتباطات عـاطفی، نارضایتی‌ها از زندگی خانوادگی است که باعث ناکامی و شکست‌های بزرگی در زندگی جوانان شده است. اینها نـشان از مـشکلات عـمیقی در سطح خانواده دارد که به نوعی باید ریشه‌یابی و درمـان شـوند. یـکی از زمینه‌های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولاً نارضایتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت تأثیر تولیدات رسانه‌ای به وجود آمده و باعث شده تا سطح توقع و ارضاء از زندگی‌های مشترک را به ویژه در میان نسل جوان بالا ببرد. تحت تأثیر این فضا، آنچه جوان باید از زندگی مشترک انتظار داشته باشد، به نوعی تحریف می‌شود و لذت و صمیمیتی که از برنامه‌ها و مـحتویات رسانه‌ها، مانند فیلم‌ها و سریال‌ها در اذهان جوانان نقش می‌بندد تا حد بسیار زیادی در زندگی طبیعی قابل دستیابی نخواهد بود و این می‌تواند تبعات زیانباری برای آینده جوانان بـه هـمراه داشته باشد.

اعتیاد به اینترنت

یکی از آسیب‌های اینترنت، اعتیاد به آن است و در جامعه ما نیز با گسترش روز افزون اینترنت، شاهد این مـسئله هـستیم. نتیجه پژوهش‌های انجام شـده در کـشور ما نشان می‌دهد که بیشترین استفاده‌کنندگان از اینترنت جوانان هستند و 35درصد از آن‌ها به دلیل حضور در چت روم، 28درصد برای بازی‌های اینترنتی، 30درصد بـه مـنظور چک کردن پست الکـترونیکی و 25درصـد به دلیل جستجو در شبکه‌های جهانی هستند (رحیمی، 1390). اعتیاد به اینترنت می‌تواند مشکلات جدی تحصیلی و خانوادگی برای مخاطبان به وجود آورد. اگر استفاده‌کنندگان از اینترنت نتوانند به مدت یک ماه دوری از ایـنترنت را تـحمل کنند، در معرض خطر اعتیاد به آن قرار دارند و متأسفانه شاهد این پدیده در میان جوانان هستیم. به طوری که برخی از جوانان شب‌ها را تا صبح با اینترنت می‌گذرانند و تمام صبح را خواب هـستند و ایـن مسئله آغـازگر آسیب‌های متعدد دیگر نیز می‌شود. از جمله این آسیب‌ها می‌توان به آسیب‌های خانوادگی، ارتباطی، عـاطفی، روانی، جسمی و اقتصادی اشاره کرد (رحیمی، 1390)

آسیب فکری: استفاده از حد مـتعارف از ایـنترنت به وابستگی شدید روانی و فکری می‌انجامد.

آسیب جسمانی: فشارهای عصبی، چاقی، انزوا و چشم درد...

آسیب‌های اجتماعی و فـرهنگی: گاه مشاهده می‌شود که افراد چنان در اتاق‌های گفتگو غرق می‌شوند که حـتی زمـان صـرف غذا را فراموش می‌کنند. این‌ها علایمی شبیه الکلی‌ها یا معتادان دارند. بسیاری از آنـان از بی‌خوابی رنج می‌برند، خسته‌اند و روابطشان با اطرافیان به حداقل رسیده است.

گـسست فکری و عاطفی: با ورود بـه ایـنترنت و رایانه به درون خانواده‌ها، بین والدین و فرزندان جدایی فکری – عاطفی و فیزیکی رخ می‌دهد و پیشرفت خیره کننده فناوری، تأثیرات محسوس و نامحسوس زیادی را بر زندگی دختران گذاشته است.

آسیب‌های اجتماعی ناشی از ایـنترنت

سوق دادن جوانان به سوءاستفاده از وبلاگ‌ها و وبگاه‌ها اینترنتی علاوه بر مسائل خلاف اخلاق و عفت عمومی (نظیر تشویق به رابطه جنسی نامشروع) شامل موارد زیر است:

1. توهین به ائمـه و مـقدسات (به علت عدم نظارت خانواده)

2.  توهین به قومیت‌های مختلف

3.  وبگاه‌های الحادی که نوجوانان و جوانان را به شیطان پرستی و پذیرش عقاید و سایر فرقه‌های ضاله تشویق می‌کند.

ترویج بی‌دینی

ترویج بی‌دینی: تـغییراتی در حوزه دینی در جامعه رخ داده است.

1. کاهش آموزه‌های دینی درخانواده

2. دوری خانواده از شرعیت

3. کم رنگ شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی. شبکه‌های سازمان یافته ضد دینی با ایجاد اتاق‌ها و انجمن‌های عمومی، در مناسبت‌های گوناگون مذهبی اقدام به تولید و پخش محتواهای ضد دین می‌کنند. اهداف عمده این شبکه‌ها، تقدس زدایی از اعتقادات مذهبی، توهین به خداوند، قرآن، پیامبر و مـعصومین (علیهم السلام) تـرویج انـواع انحرافات اخلاقی و دور کردن کاربران از بـاورهای دیـنی اسـت. از سوی دیگر به این نکته باید توجه شود که یکی از سیاست‌های اساسی غرب، اشاعه تفکر اسلام /شیعه هراسی است؛ یـعنی تـبلیغ ایـن باور که: هر دینی داشته باشید جز اسـلام؛ بـنابراین با ایجاد وبسایت ها، وبلاگ‌ها، شبکه‌های اجتماعی، انجمن‌های مجازی و دیگر ترفندهای مختلف (مانند بهره‌گیری از جذابیت‌های جـنسی و تبلیغات وسیع) سعی در جذب حداکثری کاربران اینترنت به ویژه جـوانان، در آئین‌های پیش از اسلام به ویژه مسیحیت دارند. بسیاری از اتاق‌ها، وبلاگ‌ها و انجمن‌ها زمینه گمراهی یـا سـردرگمی کـاربران به ویژه جوانان را در این حوزه فراهم می‌کند. زیر سؤال بردن آیـات و حـقایق قرآن، وجود شخصیت تاریخی حضرت محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) را فراهم می‌کند که از موارد انحرافی در این فضا است.

خداوند در قـرآن می‌فرمایند: «ولا یزالون یقاتولونکم حتی یردوکم عن دینکم ان استطاع» مفهوم این آیه شریفه ایـن اسـت کـه دشمنان دست از مقاتله و مبارزه با ما برنمی‌دارند، مگر اینکه ما دست از دین خـود بـرداریم. «لا یـجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا» هرگز خداوند راهی برای نفوذ کافران در مؤمنان قرار نـداده اسـت یا قرار نمی‌دهد. 

سوءاستفاده از اتاق‌های گفتگو (چت روم)

چت می‌تواند یک مـحیط عـلمی باشد؛ ولی تبدیل به یک محیط مبتذل برای بسیاری از کاربران ایرانی شده است. چت روم بـا تـوجه به زنده بودن محیط، موجب انحراف دختران و سوءاستفاده از پسران نوجوان و زنان و نـهایتاً از هـم پاشـیدن خانواده‌های ما شده است و بسیاری از محتواهای ارائه شده در فضای مجازی و اتاق‌های گفتگو (چت روم) بـدون در نـظر گرفتن اقتضای سنی مخاطب، در معرض دید و برداشت و تحلیل وی قرار می‌گیرد. اغلب ایـن مـحتوا اعـم از متن، عکس و فیلم نیز دارای زمینه‌های انحرافی هستند؛ بنابراین می‌توانند جوان و نوجوان را که در شـرایط خـاص جـسمی و غلیان غرایز جنسی قرار دارد، دچار سردرگمی کند و از سیر ارزش‌ها منحرف سازد. اتاق‌های گفتگو مروج سبک غربی هستند؛ اما انگار مأموریت این شبکه‌ها بیشتر برای تغییر ارزش‌ها و سـبک زندگی حاکم در کشورهای دیگر است. فهرست برخی از آسیب‌های چت کردن کـه می‌تواند کاربران را مورد تهدید جدی قرار دهد.

1.  اعـتیاد بـه چـت

 2. دوستی‌های بدون مرز و رابطه

 3. سهولت خـیانت در روابـط زناشویی و ایجاد رابطه نامشروع

 4. خطرناک‌تر از ماهواره، ویدئو، حتی فیلم‌های مستهجن

 5. قرار دادن فایل‌های مبتذل در دسترس عموم کاربران

 6. پخـش اطـلاعات خصوصی افـراد بـدون مـجوز

 7. ناشناس بودن کاربران در اتاق‌های چـت

8.  فـریب و بهره‌کشی جنسی

9. تلف شدن وقت جوانان و فاصله گرفتن از آن‌ها؛ واقعیت اثـرات زیـان بار روانی