به همت گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت و با همکاری گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی ترویجی «موانع تشکیل امت اسلامی (تحلیلی بر بیانات مقام معظم رهبری)» با ارائه حجت الاسلام دکتر علی‌اکبر عالمیان و نقد حجت الاسلام دکتر محمد ملک‌زاده، عضو هیئت علمی گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد. مدیریت این کرسی نیز بر عهده حجت الاسلام دکتر محمدسعید نجاتی بود.

دکتر عالمیان در ابتدای این جلسه به تبیین مفهوم «امت» پرداخت و با بیان این نکته که این مفهوم، مفهومی عقیدتی است، «مقصد» و «مقصود» بودن را ویژگی معنای لغوی «امت» دانسته و افزود: «به مجموعه‌ای از انسان‌ها که هدف و مقصد واحدی آنان را دور هم جمع کرده باشد، «امت» می‌گویند.» وی امت اسلامی را نیز در امتداد نظریه «جهان‌وطنی‌اسلام» بیان کرد و با اشاره به تعاریف صورت گرفته از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی، امّت اسلامی را مجموعه انسان‌هایی که در یک جهت، به سوی یک هدف و با یک انگیزه حرکت می‌کنند، تعریف کرد. به اعتقاد وی، امّت اسلامی از منظر رهبر انقلاب دارای ویژگی‌هایی نظیر: ورای همه نژادها و ملیت‌ها، دارای دردها، دشمنی‌ها، درمان‌ها و راه‌های علاج مشترک، معتقد به توحید خالص و استقرار عدل و اخلاق در بین انسان‌ها است. بر همین اساس از نظر ایشان: «امـت اسلامی مجموعه‌ای از انسان‌ها هستند که از علم، اخلاق، حکمت، روابط صحیح و اجتماع برخوردار از عدالت بهره‌مند و نتیجه همه این‌ها، رسیدن انسان به اوج تکاملی است که استعداد آن را خدا در او قرار داده است.»

مدیر گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت، در ادامه به تبیین شکل‌گیری امـت اسلامی از لحاظ تاریخی و قرآنی پرداخت و گفت: «امت اسلامی، یکی از مفاهیم عمیقی است که در سپهر سیاسی جامعه و با بن مایه‌های معرفتی و تاریخی شکل گرفته و لزوم تشکیل آن در هر زمانه‌ای، از ضروریات جوامع اسلامی به شمار می‌آید. این اصطلاح از لحاظ معرفتی، ریشه‌ای قرآنی دارد و خداوند در آیات 127 و 128 سوره مبارکه بقره بدان اشاره کرده است.»

وی مراحل تحقق امـت اسلامی از منظر تاریخی را نیز برشمرد و با تاکید بر این نکته که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) برای تحقق این ایده سترگ، به سه اقدام مهم دست زدند، این سه اقدام را عبارت از؛ ایجاد و اجرای پیمان مؤاخات (برادری)، انعقاد پیمان‌نامه (عقبه اول و دوم) و در نهایت، تشکیل حکومت ذکر کرد. دکتر عالمیان به مراحل چهارگانه تشکیل امت اسلامی از دیدگاه رهبر انقلاب پرداخت و خاطرنشان کرد: «از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی، تشکیل امت اسلامی مراحل چهارگانه‌ای را طی کرده است. مرحله اول؛ مرحله پایه‌گذاری است که شامل مبارزات سیزده‌ساله مکّه می‌شود. مرحله دوم، مرحله کلید خوردن و نقطه شروع عملی است که به اعتقاد ایشان، امّت اسلامی با هجرت کلید خورد. مرحله سوم؛ مرحله ادامه مسیر است که با سختی‌ها و دشواری‌ها و گرسنگی‌ها و سختی‌ها ادامه پیدا کرد و مرحله چهارم، مرحله تحکیم و پایداری است که با مجاهدت‌ها، مبارزه‌ها و فداکاری‌ها این مهم اتفاق افتاد.»

این پژوهشگر دینی، نقش افراد و یا دولت‌ها در تشکیل امت اسلامی را مهم دانست و با تحلیل دیدگاه آیت الله العظمی امام خامنه‌ای در این مورد گفت: «از منظر معظم له، دولت‌ها می‌توانند نقش موثری را در این مسئله ایفاء کنند؛ ولی انگیزه در دولت‌ها خیلی قوی نیست. به همین خاطر رهبر معظم انقلاب به نقش گروه‌هایی اعتقاد دارند که در علوم اجتماعی به آن، «گروه‌های مرجع» می‌گویند. گروه‌های مرجع همان خواصّ دنیای اسلامند که شامل: سیاستمداران، علما، دانشمندان، دانشگاهیان، طبقات بانفوذ و صاحب فکر، شعرا، نویسندگان و تحلیلگران سیاسی و اجتماعی می‌شود.»

دکتر عالمیان در ادامه به موانع تحقق امت اسلامی در زمان حاضر با توجه به دیدگاه‌های مقام معظم رهبری اشاره کرد و با تقسیم‌بندی آن به موانع بیرونی و درونی، به تبیین و تحلیل این موانع پرداخت. وی مهم‌ترین مانع بیرونی را تلاش دشمنان دنیای اسلام برای ممانعت از اتّحاد و انسجام مسلمانان با استفاده از تمامی ابزار و امکانات در دسترس خود دانست و در تبیین دومین مانع، به «نقشه کاربردی دشمنان برای تحریک گسل‌های مذهبی درون دنیای اسلام» اشاره کرد.

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه «سیاست جهانی‌سازی غربی‌ها به منظور هضم فرهنگ‌های بومی و دینی و مستولی نمودن یک فرهنگ واحد غربی بر کل دنیا» را سومین مانع بزرگ در این راه از منظر رهبر انقلاب دانست و افزود: «جهانی‌سازی یک پروژه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به منظور به زیر سلطه در آوردن جهان اسلام است. بر همین اساس نیز از دیدگاه آیت الله العظمی امام خامنه‌ای، جهانی شدن به معنای تبدیل شدن به یک پیچ و مهره‌ای در ماشین سرمایه‌داری غرب، بیشتر بلعیدن دنیا و دستگاه‌های مالی و اقتصادی و همین‌طور در بُعد فرهنگی و سیاسی نیز «انحصارطلبیِ نظام استکبار» بوده و درون‌مایه جهانی‌سازی را تشکیل می‌دهند.»

وی در ادامه این نشست علمی، به تبیین و تحلیل موانع درونی تشکیل امت اسلامی از منظر رهبر معظم انقلاب پرداخت و با اشاره به سه عامل: ناهماهنگی و ناهمگنی مسلمانان با هم (فقدان برنامه دقیق و راهبردی جهت تعمیق مناسبات فرهنگی و اقتصادی با دیگر مسلمانان)، تفرقه و چند دستگی بین مسلمانان و همین‌طور وجود گسل‌های اعتقادی و دینی (فرقه‌گرایی افراطی و دامن زدن به اختلافات درونی نظیر سلفی‌گری، وهابی‎گری و...)، به بیان ابعاد این موانع از منظر معظم له پرداخت.

دکتر عالمیان در پایان سخنان خود به راه‌های تشکیل امت اسلامی از دیدگاه رهبر انقلاب پرداخت و مؤلفه‌هایی نظیر: شناخت شخصیت پیامبر اعظم (صلی الله علیه وآله وسلم) به عنوان محور انسجام اسلامی، مبارزه با توطئه عمال تفرقه‌انگیز دشمنان، تسلیم نشدن در برابر نظم باطل جهانی، وحدت عملی بین همه مسلمانان، مواظبت در برابر خطر قومیت، مذهب و طایفه‌گری را از مهم‌ترین راه‌های تشکیل امت اسلامی دانست.

در ادامه این نشست، حجت الاسلام دکتر محمد ملک‌زاده به ارزیابی و نقد این کرسی پرداخت و گفت: «موضوع امت اسلامی و موانع تشکیل آن، یکی مهم‌ترین و به‌روزترین مباحث مورد نیاز امروز جهان اسلام است و پرداختن به آن از اهمیت بسیاری برخوردار است، از این جهت انتخاب این موضوع مهم، جای تشکر دارد. در مجموع مطالب طرح شده دارای یک نظم منطقی و علمی است؛ اما تذکر چند نکته از باب تکمیل بحث شاید مفید باشد. وی در این مورد، موارد نه گانه‌ای را ذکر کرد که ذیلاً تقدیم می‌گردد:

1- موضوع کرسی، موانع تشکیل امت اسلامی است. بر این اساس، ثقل بحث باید بر روی موانع و چالش‌هایی گذاشته شود که جهان اسلام برای تبدیل شدن به امت اسلامی با آن مواجه است و از مباحث حاشیه‌ای و مقدمات بعیده مانند مراحل و چگونگی تشکیل امت اسلامی کاسته شود. البته می‌توان عنوان را به گونه‌ای تغییر داد که این مباحث را نیز شامل شود. 

2- روش مباحث و شیوه بررسی موضوع مشخص شود. تاریخی، تحلیلی، اجتهادی و یا به روش دیگر. 

3- با توجه به اینکه در خصوص موضوع امت اسلامی کارهایی انجام شده، از این رو نوآوری این بحث و جنبه تمایز این موضوع با کارهای انجام شده و کاستی‌های موجود نیز روشن شود.

4- مساله تحقیق به درستی تبیین شود. چه سوال یا دغدغه‌ای، ضرورت پرداختن به این موضوع را توجیه می‌کند؟

5- مفهوم امت اسلامی، یکی از پربسامدترین مفاهیم قرآنی است. آیات متعددی درباره اصطلاح امت اسلامی و اصطلاح مشابه یا هم عرض این واژه در قرآن آمده است، مانند: امت قائمه، امت مسلمه، امت مقتصده، امت وسط، امت واحده، و... ارتباط این مفاهیم با امت اسلامی بررسی شود.

6- سیاست جهانی‌سازی و ارتباط آن با موضوع موانع تحقق امت اسلامی به درستی تبیین شود. از یک نگاه ممکن است این سیاست موید تحقق امت اسلامی باشد؛ اما باید توضیح داد که این سیاست از سوی استکبار مطرح شده و توطئه‌ای علیه جهان اسلام و برای تغییر فرهنگ اسلامی است.

7- استنادات به بیانات رهبری بیشتر شود.

8- در ذکر مصادیق موانع تشکیل امت اسلامی از دیدگاه رهبری، هنوز جای کار وجود دارد. مصادیق متعددی در این خصوص وجود دارد که مورد اشاره رهبری قرار گرفته است مانند: جهل و کج فهمی نسبت به تاریخ اسلام، عدم اطلاع کافی از عقاید مذاهب مختلف اسلامی، جهل به معارف عالیه اسلام، خودپسندی و تعصب و تکفیر مخالفان، دنیاطلبی، اهانت به مقدسات اسلامی از سوی شیعیان انگلیسی یا سنیان آمریکایی و...

9- راهکارهای غلبه بر چالش‌ها و موانع از دیدگاه رهبری با تفصیل بیشتر مورد بررسی قرار گیرند.