علی بن محمد بن عبدالرحیم از قبیله عبدالقیس که در ایران، اطراف شهرری در روستایی به نام وَرزَنین به دنیا آمد. او را ورزنینی نیز خوانده‌اند. از آنجا که او رهبر قیام زنگیان (در عربی: زنج) بود، او را «صاحب زنج» نیز خوانده‌اند. زنگیان، غلامان سیاهی بودند که بیشتر از مناطق شرقی آفریقا آورده می‌شدند. شورش زنگیان بیشتر توسط برده‌های سیاهی بود که در زمین‌های کشاورزی کار می‌کردند. غلامان سیاه در مقایسه با غلامان سفید، زندگی سخت و پر مشقتی داشتند. 

قیام زنگیان در سال ۲۵۵ق آغاز شد، آنان در سال ۲۵۷ق شهر بصره را تصرف کردند و آن را مرکز قیام خود قرار دادند. در سال‌های ابتدایی قیام صاحب زنج، خلیفه عباسی با قیام‌ها و شورش‌های مختلف دیگری نیز مواجه شده بود و این موجب شد که حکومت، توانایی سرکوب قیام صاحب زنج را نداشته باشد. قیام صاحب زنج حدود ۱۵ سال طول کشید و زنگیان بر بخش‌های وسیعی مسلط شدند.

محققان، شورش زنگیان را شورشی اجتماعی - اقتصادی دانسته‌اند و معتقدند این قیام، تنها بر پایه اختلاف طبقاتی میان اشراف و بردگان شکل گرفت.

صاحب زنج ادعای علوی بودن داشت، با این حال قیام وی را قیام شیعی حساب نکرده‌اند. بنابر روایتی که ابن شهرآشوب از امام حسن عسکری (علیه السلام) نقل کرده، ایشان صاحب زنج را پیرو اهل‌بیت ندانسته است. علامه مجلسی نیز صاحب زنج را در نَسَب، اعتقاد و عمل، دور از اهل‌بیت دانسته است. در حکومت صاحب زنج، زنان شیعه و علوی با قیمتی اندک به عنوان کنیز فروخته می‌شدند.

صاحب زنج را در اعتقاد و عمل، شبیه خوارج دانسته‌اند. عملکرد او در قتل زنان، کودکان و دیگرانی که شایسته قتل نبوده‌اند، شبیه عملکرد خوارج بود. او همچنین مرتکبِ گناه کبیره را مشرک می‌دانست که از اعتقادات اصلی خوارج بوده است. پیروی صاحب زنج از خوارج سبب شد که قرامطه با آنان ارتباطی برقرار نکردند، در حالی که اتحاد آنان می‌توانست خطر بزرگی برای خلافت باشد.