بر اساس گزارشات و تحقیقات صورت گرفته که منابع خبری و وبگاه‌ها نیز منتشر شده، همچنین گفته برخی روانشناسان، بخش قابل توجهی از افراد معترض در جمع اغتشاشگران سال 1401، نوجوان و در رده سنی 12 تا 18 سال بوده‌اند. حجت الاسلام دکتر رضا مهکام (مشاور حوزه علمیه قم) با بیان اینکه بر اساس پژوهش‌های میدانی و مصاحبه با ۳۰۰ نوجوان دستگیر شده در اغتشاشات در ۴ استان و نیز مصاحبه با ۱۰۰ نوجوانان همراه با خانواده‌هایشان، مهم‌ترین علل این آسیب را در چهار عنوان خلاصه نموده است: عوامل مرتبط با دین و مذهب، عوامل خانوادگی، عوامل اجتماعی، و عوامل فردی. (سخنرانی در جمع اساتید موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره))

در این نوشتار تلاش می‌کنیم این چهار مورد را با جزئیات بیشتری بررسی کنیم و در پایان به ارائه راهکارها بپردازیم.

1. عوامل مرتبط به دین و مذهب؛ این عامل شامل شبهات و ضعف تربیت دینی است. در واقع نوجوانان نسبت به خدا، مناسک دینی، تبعیض جنسیتی در دین، حجاب و اجباری بودن آن، نگاه دین به آزادی، شبهات متعدد نسبت به جمهوری اسلامی، عدم پای بندی به احکام دینی و در نهایت ارتباط با نامحرم، از جمله مهم‌ترین مصادیق این عامل بود.

2. عوامل خانوادگی؛ این عامل شامل موارد ذیل است: روابط ضعیف درون خانواده (طلاق، اعتیاد، خیانت و عوامل مختلف ضد استحکام خانواده)، مشکلات بین فرزندان با والدین (گسست بین نسلی)، اختلافات شناختی، فاصله عاطفی، بهم ریختگی ساختار خانواده، سبک نامناسب فرزندپروری: سخت گیر، آسان‌گیر، بی‌توجه (که در سبک بی‌توجه، فرزندان یاغی و طغیانگر بار می‌آیند)، انتقال خشم از والدین به جامعه.

نکته قابل توجه آنکه مسائل معیشتی در خانواده  متغیر اثرگذاری نبوده است و تنها 25 درصد از نوجوانان اغتشاشگر، از سطح پایین مالی برخوردار بوده‌اند.

3. عوامل اجتماعی؛ این عامل نیز مصادیق گوناگونی دارد. همسالان، معلمان، سلبریتی‌ها، سیاست‌های غلط حاکمیت، برخوردهای بد اداری، رسانه‌ها و فضای مجازی، و نیز احساس نارضایتی عمومی از جمله آن است. یعنی نوجوان از سوی همسالان به راحتی نفوذ پذیر است. به ویژه آنکه به دلیل تربیت ناصحیح، دچار ضعف اعتماد به نفس و عزت نفس پایین باشد یا نوجوانی که از سوی معلم خود دارای نگاه منفی به حاکمیت شده و مدام در معرض بزرگنمایی غرب، و خوبی مهاجرت قرار گرفته است. همچنین هنرمندان اعم از ورزشکار و بازیگر فیلم و سریال که در مسائل علمی و فرهنگی و سیاسی به شخصیت‌ها مرجع تبدیل شده‌اند. در این میان فضای ولنگار مجازی، اهمیت دو چندان دارد. القاء مطالبی مانند اینکه ایران بدترین کشور است؛ در ایران آزادی بیان نیست؛ حاکمیت دروغگوست؛ حق شما خورده شده است؛ باید حق خود را با خشونت پس بگیرید؛ و القای روش‌های غلط مطالبه گری و... به روی نوجوان تأثیر زیادی داشته است. در کنار این موارد، زمزمه عمومی مردم نسبت به عدم آزادی، وضعیت بد اقتصادی، تمایل به زندگی در خارج از کشور، در برانگیختن نوجوانان و تحریک آنان نقش مستقیم داشته است.

4. عوامل فردی (روانشناختی)؛ مواردی مانند هوش انتزاعی ضعیف (تجزیه و تحلیل پایین)، مرکز کنترل بیرونی (شخصیت پیرو + همنوایی بالا با همسالان) و نیز خودکنترلی پایین، احساس عدم عزت نفس و دریافت احساس ارزشمندی از بیرون، نیاز شدید به خود نمایی، هیجان پذیری شدید، وجود رگه‌هایی از اختلال شخصیت مانند ضد اجتماعی، نمایشی، مرزی، اختلال دو قطبی و... که بخشی از آن‌ها در نوجوان طبیعی است، عوامل موثری در نوجوانان برای حضور در اجتماعات آشوبگر و اغتشاشات 1401 داشته است. 

در کنار عوامل چهارگانه فوق، برخی عوامل فردی دیگر مانند اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای (خشونت‌آمیز و هجومی علیه ایران)،  حضور مستقیم در فضای مجازی و وابستگی به آن،  ضعف و افت تحصیلی،  اعتیاد دائم و موقت یا مصرف مواد و الکل، مشکلات هویتی) جنسیتی، دینی، ملی، خانوادگی، منشی (شخصیت)، اجتماعی) نیز بی‌تأثیر نبوده‌اند. در مصاحبه‌ها و آزمون‌ها مشخص شد که بزرگ‌ترین ضعف در این افراد، احساس گمگشتگی هویتی، به خصوص هویت دینی و ملی است و باید برای ایجاد و تقویت آن تدبیری اندیشید. از همین روست که رهبر معظم انقلاب مکرر در بیانات خود به تقویت هویت ملی و دینی تأکید دارند و آن را باعث عزت نفس ملی و ایستادگی و مقاومت بر سر آرمان‌ها تا رسیدن به هدف می‌دانند: «یکی از وظایف ما این است که متوجّه به «خود»، به «خودی خود»، باشیم. ملّت ایران هویّت خود را بایستی فراموش نکند؛ اگر هویّت خود را فراموش کرد، ضربه خواهد خورد، سیلی خواهد خورد، عقب خواهد ماند. خدای متعال برای کسانی که یاد او را فراموش کردند می‌فرماید: نَسُوا اللَهَ فَاَنساهُم اَنفُسَهُم؛ آن‌ها خدا را فراموش کردند، خدا هم آن‌ها را از خودشان غافل کرد و مبتلا به فراموشی از خودشان کرد. این نشان‌دهنده‌ی آن است که توجّه به خود، هویّت خود، خصوصیّات خود، برای شخص، برای هر ملّت، برای هر مجموعه یک امر لازمی است.»  (بیانات در دیدار اعضای ستاد کنگره بزرگداشت شهدای استان آذربایجان شرقی – 15 آذر 1402.)