واقعيت‌هاي فراموش شده از پديده خودكشي
اخبار تلخ چگونه بايد منعكس شود؟
فقط كافي است در گوشه‌اي از اين سرزمين اتفاق تلخي بيفتد. مثلا نوجواني دست به خودكشي بزند، آن‌وقت است كه رسانه‌هاي آن طرف آبي، عامدانه تا چند روز اين اتفاق را با تيترهاي جنجالي پوشش ميدهند. اما هدف رسانه‌هاي خارجي چيست و چطور آن را محقق مي‌كنند؟ صحبت‌هاي روانشناسان نشان مي‌دهد انعكاس اين اتفاقات با تيترهاي هيجاني و تلخ آن هم به بدترين شكل ممكن از كجا آب مي‌خورد.
چندي پيش در روز جهاني خودكشي گزارش‌هاي مختلفي منتشر شد از بايدها و نبايدها و بررسي علل و عواملي كه در نتيجه آن آمار خودكشي در جامعه‌اي افزايش يا كاهش پيدا ميكند. اما در اين ميان هيچ اشاره‌اي به يكي از مهم‌ترين عواملي كه منجر به ترويج افكار خودكشي در جامعه مي‌شود نشد و نقش مهم و اساسي رسانه مغفول ماند.
در حالي‌كه روانشناسان و متخصصان علوم رفتاري معتقدند با توسعه فضاي مجازي اين رسانه است كه نبض احساس امنيت رواني جامعه را در دست گرفته و هر خبر و گزارشي كه بدون در نظر گرفتن پروتكل‌هاي خاص بهداشت رواني منتشر مي‌شود، مثل تيري رهاشده از چله مي‌تواند مرزهاي احساس امنيت رواني در ذهن آحاد جامعه را جابه‌جا كن. اين درست همان كاري است كه رسانه‌هاي معاند از بي‌بي‌سي و اينترنشنال تا من‌وتو عامدانه در انتشار اخبار و اتفاقات تلخ مربوط به ايران انجام ميدهند و هيچ‌يك از پروتكل‌هاي جهاني در انتشار اخبار مربوط به خودكشي و يا آسيب‌هاي اجتماعي را در نظر نمي‌گيرند. در اين گزارش به شما مي‌گوييم درج اخبار مرتبط با خودكشي چطور مي‌تواند منجر به افزايش آمار آن شود.
*يك راهنماي فراموش‌شده
چند سال قبل دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد وزارت بهداشت پژوهشي راجع به چگونگي انعكاس اخبار خودكشي در رسانه‌ها منتشر كرد. اين پژوهش حاصل تلاش 6 نفر از متخصصان علوم رفتاري بود و درنتيجه آن بايدها و نبايدهايي براي انتشار اخبار خودكشي در رسانه آورده شد.
در اين راهنما آمده بود؛ «از واژه «خودكشي موفق» براي خودكشي‌هاي كامل منجر به مرگ استفاده نكنيد. اطلاعات مرتبط را فقط در صفحات داخلي جرايد منتشر كنيد. جزئيات روش اقدام به خودكشي را چاپ نكنيد. دلايل ساده‌انگارانه براي اقدام به خودكشي ارائه نكنيد. از بزرگ‌نمايي و هيجان‌انگيز جلوه دادن اقدام به خودكشي بپرهيزيد. تا آن‌جا كه امكان دارد مثال‌هايي از كساني كه بحران‌هاي زندگي(حوادث ناگوار) را با موفقيت پشت سر گذاشته‌اند، ذكر كنيد. عواقب جسمي اقدام به خودكشي كه منجر به مرگ نشده ازجمله آسيب مغزي در اثر خفگي، فلج شدن و... را تشريح كنيد.» اين تنها بخشي از دستورالعمل‌هاي مرتبط با انتشار اخبار خودكشي در رسانه‌ها است كه رسانه‌هاي معاند از عمد، درست برخلاف آن عمل مي‌كنند و رسانه‌هاي داخلي هم براي جذب مخاطب توجه چنداني به آن ندارند.
*اين تيترها را نزنيد
«به‌رغم اين‌كه همه‌چيز براي او فراهم بود اقدام به خودكشي كرد»، «دختري به خاطر اين‌كه اجازه رفتن به ميهماني دوستش را نداشت خودكشي كرد.» روانشناسان ميگويند؛ خودكشي هيچ‌گاه درنتيجه يك عامل يا حادثه اتفاق نمي‌افتد. معمولاً تعامل پيچيده‌اي از عوامل رواني، بيماري جسمي، سوءمصرف مواد، مشكلات خانوادگي، تعارضات بين فردي و استرس‌هاي زندگي منجر به خودكشي در فرد مي‌شود. درج اخبار مربوط به خودكشي در رسانه‌ها چون روزنامه‌ها و مجلات و سايت‌هاي خبري به دليل ماندگاري، بازخواني و تكرار مجدد خطر تأثيرات منفي اين اخبار را در مقايسه با اخبار كوتاه شفاهي در راديو و تلويزيون افزايش مي‌دهد.
*چطور انتشار اخبار تلخ آسيب‌هاي اجتماعي منجر به افزايش خشونت در جامعه مي‌شود؟
فقط كافي است در گوشه‌اي از اين سرزمين يك اتفاق تلخ بيفتد. جواني يا نوجواني به دليل زنجيره‌اي از عوامل متعدد دست به خودكشي بزند، آن‌وقت است كه رسانه‌هاي معاند(عامدانه) و رسانه‌هاي داخلي(سهواً) اين اتفاق را با تيترهاي جنجالي تا چند روز پوشش ميدهند. اما هدف رسانه‌هاي خارجي چيست و چطور آن را محقق مي‌كنند؟ صحبت‌هاي مسؤول تدوين طرح كنترل و كاهش آسيب‌هاي اجتماعي كشور نشان مي‌دهد انعكاس اين اتفاقات به بدترين شكل ممكن از كجا آب مي‌خورد.
دكتر «محسن روشن‌پژوه»؛ مسؤول تدوين طرح كنترل و كاهش آسيب‌هاي اجتماعي كشور در گفت‌وگو با فارس مي‌گويد كه چطور انتشار عريان اخبار مرتبط با آسيب‌هاي اجتماعي به‌ويژه اخبار مربوط به خودكشي به افزايش خشونت در جامعه و افزايش آسيب‌هاي اجتماعي منجر مي‌شود.
اين روان‌پزشك و متخصص اعصاب و روان مي‌گويد: «در سال‌هاي اخير شاهد انتشار اخبار متعدد قتل، خشونت، زورگيري، خودكشي به شيوه‌اي هيجان‌آميز بوده‌ايم. درحالي‌كه انعكاس پي‌درپي اتفاقات تلخ و آسيب‌هاي اجتماعي چه خودكشي چه ديگر آسيب‌ها باعث مي‌شود تا در ساير رفتارهاي افراد اختلال ايجاد شود. تاب‌آوري در برابر مشكلات، فشارها و تنش‌هايي كه در پيرامون هست كاهش پيدا كند. ميزان اضطراب و رفتار هيجاني و ناگهاني بيشتر شود، فرآيند تصميم‌گيري از حالت منطقي به حالت كنشي تغيير پيدا كند و ممكن است تبديل به اختلالات خلقي، ترس‌هاي مرضي، افسردگي، اضطراب‌هاي فراگير شود و اين در درازمدت باعث بروز رفتارهاي پرخاشگرانه مي‌شود».
* حواسمان به تك‌تك كلمات باشد
دكتر «احمد حاجبي»؛ مديركل دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكي كشور هم در خصوص انتشار اخبار خودكشي در رسانه‌ها گفته است: «مسؤولان رسانه بايد تدابيري براي جلوگيري از انتشار گزارش‌هايي كه بر اساس شواهد علمي مي‌توانند آسيب‌زننده به سلامت روان مردم باشند، اتخاذ كنند. براي مثال انتشار نادرست اخبار خودكشي، اشتغال فكري در مورد آن را به‌ويژه در نوجوانان و جوانان افزايش مي‌دهد. به‌طور خاص نيز انتشار خبر خودكشي نوجوانان در ميان افكار عمومي، موجب افزايش ميزان اقدام به خودكشي در افراد مستعد و تلقين‌پذير در اين گروه سني مي‌شود. در اين موارد تا حد امكان پوشش خبري بايد محدود باشد و در عوض، اطلاع‌رساني در خصوص رفتارهاي صحيح كمك خواهي و اقدامات صحيح و سازنده‌اي كه افراد بهتر است در مواقع بحران و يا بروز بيماري انجام دهند، قطعاً مي‌تواند در كاهش ميزان اقدام به خودكشي در ميان جوانان و نوجوانان مؤثر باشد.»
* خبرها و خودكشي تقليدي در نوجوانان
جعفر فيلي روان‌پزشك كودك و نوجوان هم به يك روي ديگر سكه تأثير انتشار اخبار خودكشي بر روي نوجوانان اشاره ميكند؛ «كودكان و نوجوانان مي‌توانند خودكشي تقليدي داشته باشند و اين اقدام در بين آنها به‌صورت مسري درآيد. از طرفي افكار خودكشي ماهيت حاد و كوتاه‌مدت دارند و با مشاهده آنها در رسانه مجدد مي‌تواند در فرد فعال مشود. به ياد داشته باشيم كه همواره يك ترديد و دودلي بين مردن و نمردن در نوجواناني كه به دلايلي افكار خودكشي دارند، وجود دارد. ترديد و دودلي ازيك‌طرف مي‌تواند تحت تأثير اقدامات قبلي خودكشي و از طرف ديگر تحت تأثير همسالاني قرار گيرد كه اين اقدام را انجام ميدهند. فرد با مكرر شدن اقدامات خودكشي يا ديدن و يا شنيدن اخبار مربوط به آنها ترديد و دودلي‌اش از بين مي‌رود و او هم به دنبال آگاهي از مرگ همسالان به دليل خودكشي(از طريق خانواده، دوستان و يا رسانه) ممكن است دست به اقدام مشابه بزند.»
*چه كنيم؟
اما چاره چيست؟ روانشناسان همچنان بر پايبندي رسانه‌ها بر رعايت پروتكل‌هاي بهداشت رواني در انتشار اخبار مربوط به خودكشي تأكيد مي‌كنند.
علي قائدنياي جهرمي؛ روانشناس باليني با مرور بايدها و نبايدهاي رسانه‌اي انتشار اين اخبار مي‌گويد: «در ايران پروتكل‌هايي توسط وزارت بهداشت براي درج خبر در رسانه تهيه شده است، كه متأسفانه ميزان تبعيت از اين پروتكل بسيار كم است و اين باعث تبعات بعدي مي‌شود.
اهالي رسانه و خبرنگاران توجه داشته باشند رسانه تا زماني كه ضرورتي در ميان نباشد به‌طور مستقيم به موضوعات و خبرهايي از آسيب‌هاي تلخ اجتماعي به‌ويژه اخبار مربوط به خودكشي نپردازد، جزييات مربوط به خودكشي مثل هويت متوفي و روش اقدام به خودكشي يا علت آن را عنوان نكند و اين اقدام را پرزرق‌وبرق نسازد و همچنين از انتشار تصوير متوفي خودداري كند.
رسانه به‌جاي انتشار جزييات، خودكشي را به‌عنوان يك رفتار بيمارگونه نشان دهد كه فرد به علت ناتواني در مقابله با فشارهاي زندگي از يك روش غيرمنطقي استفاده كرده است. گزارشگران، داستان‌هاي واقعي افرادي را كه در مواجهه با مشكلات از روش‌هاي منطقي براي غلبه بر مشكلات استفاده كردند انعكاس دهند. از توصيه‌هاي متخصصين براي توانمندسازي كودكان و نوجوانان، بهبود رابطه والدين با كودكان و نوجوانان و تقويت انسجام خانوادگي استفاده كنند. در نهايت مراكز مرجع را براي حمايت از افرادي كه افكار خودكشي دارند به عموم مردم معرفي كنند و همچنين مكرراً به عموم مردم يادآوري كنند كه اخبار مرتبط با خودكشي را در رسانه‌هاي مجازي انتشار ندهند چراكه اين كار مثل ريختن بنزين روي آتش است.»
|